اعتماد / غزل حضرتی

«قاچاق خاک غیرقانونی است و باید با آن برخورد شود.» این جمله‌ای بود که چند روز پیش، ‌رییس سازمان حفاظت محیط‌زیست درباره اتفاقی که مدت‌هاست برای خاک مناطق مختلف کشور می‌افتد، اعلام کرد، ‌بحثی که رییس‌جمهور نیز بعد از آن با واکنش نسبت به قاچاق خاک یا برداشت غیرقانونی آن، ‌در مراسم شکرگزاری برداشت محصول، این رخداد را نکوهش کرد. حسن روحانی به لنج‌هایی که خاک ایران را به کشورهای همسایه می‌برند اشاره کرد و گفت: «حفظ آب و خاک برای ما اهمیت بسیاری دارد و اگر این دو را از دست بدهیم همه‌چیز را از دست داده‌ایم. ما دنبال توسعه کشاورزی پایدار هستیم و نباید بگذاریم خاک از بین برود. خاک بزرگ‌ترین سرمایه ما است. در حالی که کشورهای جنوبی خلیج فارس با لنج خاک ایران را به کشورهای خود می‌برند و برای کشاورزی و مصارف دیگر استفاده می‌کنند.»

هشدار معصومه ابتکار، رییس سازمان محیط‌زیست، در کانال تلگرامی‌اش، به ابراز نگرانی از متوقف نشدن قاچاق خاک در زمینه‌های مختلف برمی‌گردد؛ هشداری که به سازمان‌ها و مراجع مرتبط با این موضوع اعلام شده بود، ‌اما ظاهرا هشدارها نتیجه‌ای نداشته و این اتفاق همچنان ادامه دارد.

ابتکار در این خصوص نوشته بود: بارها نگرانی سازمان محیط‌زیست از قاچاق خاک به وزارت کشاورزی و سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری به صورت کتبی اعلام شده است. او با اشاره به برداشت خاک از جزیره هرمز نوشته بود: قاچاق خاک از مناطق دیگری به جز هرمز هم انجام می‌گیرد. خاک، بسیار ارزشمند و قاچاق آن، یک تهدید محسوب می‌شود، به همین خاطر لایحه حفاظت از خاک را که در حال بررسی است، به زودی به مجلس ارایه خواهیم کرد. او مسوولیت اصلی مقابله با قاچاق خاک را با منابع طبیعی دانست که در صورت برداشت از مناطق سازمان محیط‌زیست، بر عهده محیط‌زیست خواهد بود.

برداشت خاک قرمز هرمز متوقف می‌شود؟

جزیره هرمز، ‌یکی از چند منطقه‌ای است که سال‌هاست برداشت و صادرات خاک از آن انجام می‌شود، ‌برداشتی که به گفته معاون دریایی محیط‌زیست، ‌مجوز آن در دست بررسی است و احتمال لغو آن وجود دارد.

پروین فرشچی، ‌با اشاره به اینکه بیش از دو دهه است که از برداشت خاک قرمز هرمز توسط یک شرکت خصوصی می‌گذرد، ‌به اعتماد گفت: این برداشت از معدنی در هرمز است، ‌معدنی که سال‌ها پیش مجوز برداشت گرفته؛ مجوزی که به اواخر دهه شصت یا اوایل دهه هفتاد برمی‌گردد. مهم این است که در طول این مدت این مجوز تمدید شده یا نه. در حال بررسی هستیم که در حال حاضر چه میزان استحصال از این معدن صورت می‌گیرد. خاک رنگی هرمز، ‌خاک ارزشمندی محسوب می‌شود و می‌تواند به سایت زمین‌شناسی یا حتی گردشگری تبدیل شود.

فرشچی با تایید این سخنان، ‌گفت: خاک این منطقه بیشتر به کشورهای عربی صادر می‌شود، ‌از آن می‌توانند برای درست کردن رنگ و ساخت وسایل تزیینی استفاده کنند. اگر مجوز این شرکت برای برداشت خاک تمدید شده باشد هم، ‌ما تصمیم جدی داریم با کمک وزارت صنعت آن را ملغی کنیم.

صادرات خاک ممنوع است مگر با مجوز محیط‌زیست و جهاد کشاورزی

اما برداشت خاک در کشور، ‌محدود به خاک معدن نمی‌شود، ‌که خیلی از معادن با مجوز، خاک را برداشت و صادر می‌کنند. بحث ممنوعیت صادرات و انتقال خاک به خارج از کشور بیشتر روی خاک کشاورزی و حاصلخیزی است که ارزش اقتصادی بالایی دارد. کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس به دلیل شرایط متفاوت آب و هوایی، ‌همواره نیازمند خاک مرغوبی‌اند که برای‌شان یا کشاورزی به بار بیاورد یا فضای سبز.

معاون آبخیزداری، امور مراتع و بیابان سازمان جنگل‌ها، با اعلام ممنوعیت صادرات خاک به اعتماد گفت: صادرات خاک ممنوع است مگر با مجوز محیط‌زیست و جهاد کشاورزی. ماده ١٤١ برنامه پنجم مشخص کرده که صادرات خاک به کدام دستگاه‌ها مربوط است. اما منابع طبیعی هرگونه برداشت خاک از جنگل، مرتع یا معدن را چه صادر شود و چه نشود، تخلف می‌داند.

پرویز گرشاسبی با اشاره به نقش گمرک و نیروی انتظامی در این خصوص گفت: گمرک و نیروی انتظامی با توجه به اینکه بر بحث صادرات نظارت دارند، می‌توانند با بررسی نمونه خاکی که دارد خارج می‌شود، بفهمند از کدام منطقه برداشت شده. اینکه این خاک از منطقه حفاظت شده باشد، ‌خاک کشاورزی باشد، مرتع یا جنگل باشد، قطعا جایی هست که از دید مامورین به دور است.

به گفته او، تاکنون هیچ گزارشی در خصوص قاچاق ثابت شده به منابع طبیعی نرسیده. اما این مساله آنقدر قدیمی هست که به گوش همه خورده باشد و همه بدانند حتی از چه نوع مناطقی برداشت می‌شود، اما هیچ گزارش مدون و رسمی‌ای در این خصوص به دست هیچ سازمانی نرسیده است. وزارت جهاد کشاورزی هم از نرسیدن گزارش تخلف در این زمینه به «اعتماد» گفت.

لایحه حفاظت از خاک، ‌گامی برای توقف قاچاق

رییس کمیسیون کشاورزی مجلس هم مانند دیگر مسوولان مرتبط به این جریان، شنیده‌هایی در این زمینه به گوشش رسیده است. علی محمد شاعری، به «اعتماد» گفت: در رسانه‌ها و به شکل غیررسمی دیدم و شنیدم که این برداشت خلاف رخ می‌دهد، سازمان‌های نظارتی مثل محیط‌زیست و جهاد کشاورزی باید حساسیت کامل را داشته باشند و گزارشی در این زمینه تهیه کنند و با متخلف برخورد قانونی و حقوقی شود. برداشت خاک و صادرات آن بحثی غیرقانونی است که در جهت تخریب سرزمین پیش می‌رود و موجب فرسایش و از بین رفتن خاکی که به عنوان بستر تولید و زیست مردم است، می‌شود.

به گفته او، متاسفانه قاچاق خاک در تمامی کشور در حال انجام است. برداشت‌های غیرمجاز خاک از بستر رودخانه‌ها، جنگل، کوه‌ها و سواحل در حال وقوع است. این‌گونه دخالت‌ها موجب از بین رفتن منابع حیاتی ما می‌شود. البته این برداشت‌ها به همه نوع خاک برمی‌گردد و به کشورهای حوزه خلیج‌فارس قاچاق می‌شود، چون آنها به خاطر داشتن خاک شور و قلیایی با محدودیت شدید خاک حاصلخیز مواجهند و به همین دلیل متقاضی خاک ایران هستند. اما این تقاضا نباید منجر به فروش منابع حیاتی ما شود. شاعری معتقد است: لایحه خاک، در کمیسیون کشاورزی در نوبت رسیدگی قرار دارد، ‌شاید با رسیدگی جدی به این لایحه و تنظیم جرایم بازدارنده بتوان از وقوع این اتفاق جلوگیری کرد.

انتقال خاک با نقاله به لب دریا و انتقال آن با لنج به کشورهای دیگر، ‌تصویری است که رییس انجمن علوم خاک ایران می‌دهد. منوچهر گرجی معتقد است اینکه مدارک رسمی مبنی بر صدور خاک به خارج از کشور باشد، ‌نیست مگر اینکه توسط نیروی انتظامی کشف شود. ما منتظر لایحه حفاظت از خاک هستیم که ممنوعیت جدی و سفت و سخت برای برداشت و صادرات خاک وضع کنند. از میان خاک‌های صادر شده، بیشتر خاک کشاورزی حاصلخیز و خاک معدن دیده می‌شود که آنهم جنبه قاچاق پیدا می‌کند.

به گفته او خاک حاصلخیزی که به کشورهای حاشیه خلیج فارس فرستاده می‌شود، ‌از استان‌های جنوبی چون بوشهر است. او به منطقه‌ای در قطر اشاره کرد و در ادامه به «اعتماد» گفت: در قطر منطقه‌ای است که می‌گویند «به خاک ایران خوش آمدید» منطقه سرسبزی درست کردند که گفته می‌شود با حجم خاکی است که از ایران وارد آن کشور شده. در واقع حجم خاکی که برده می‌شود آنقدر نیست که بتوان با آن کشاورزی کرد و بیشتر داخل شهرها برای ساختن فضای سبز استفاده می‌شود.

این استاد دانشگاه با اشاره به شکل ارسال بسته‌های خاک گفت: این خاک بیشتر در لنج‌ها به شکل گونی بسته‌بندی برزنتی است، بعید است که در شکل کانتینر باشد. در مورد خاک معدن هم وزارت صنایع باید نظر دهد چطور ممنوع کند، ‌مثلا سنگ خام را صادر می‌کنند که اخیرا دولت جلوگیری کرده که خام فروشی نکنیم و سنگ صیقل داده شده و آماده را بفروشیم.

در فرسایش خاک، اولیم

مدیرکل دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط‌زیست هم به ماده ١٠٤ قانون برنامه پنجم توسعه استناد کرد که صادرات خاک‌های زراعی و مرتعی را ممنوع کرده. محمد جواد سروش در این‌خصوص به «اعتماد» گفت: ضروری است مقام‌ها و دستگاه‌های قضایی و بازرسی به‌شدت با موضوعاتی همچون فروش، صادرات یا قاچاق خاک مقابله کنند.
سروش ضمن یادآوری این موضوع که ایران از جمله کشورهای ضعیف در منبع حیاتی به نام خاک است، اظهار کرد: این در حالی است که هم‌اکنون به دلیل بی‌توجهی‌ها و غفلت‌های صورت گرفته، رتبه نخست فرسایش خاک در دنیا را داریم. با توجه به مجموع شرایط، تنها حدود هشت میلیون هکتار زمین حاصلخیز کشاورزی در کشور داریم که نسبت به سطح کل کشور، درصد بسیار پایینی است. با وجود آنکه رقم متوسط جهانی در فرسایش خاک ٥/ ٢هکتار در تن است، در ایران این رقم به بیش از ٧ الی ١٠ تن در هکتار رسیده است.

این مقام مسوول شرایط کنونی را نشانه مدیریت ضعیف خاک در کشور با وجود شرایط اقلیمی سخت دانست و افزود: سالانه در حدود ١٣٠هزار هکتار از مراتع کشور در معرض نابودی قرار می‌گیرد و این زنگ خطر بزرگی برای کشور است زیرا چالش خاک در کشور تنها به این موضوع ختم نمی‌شود و از دیگر تهدیدها، تسریع فرآیند شوری خاک در کشور و در واقع غیرقابل کشت و حاصلخیز شدن خاک است.

به گفته سروش، سازمان حفاظت محیط‌زیست با همکاری وزارت جهاد کشاورزی اقدام به تهیه و تدوین لایحه خاک و ارایه آن به مجلس نهم کرد که البته همچنان در نوبت طرح و بررسی قرار دارد. یکی از مهم‌ترین چالش‌های عرصه خاک در کشور نبود مجازات و جرایم در قوانین، آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های موجود برای کسانی است که اقدام  به از بین بردن خاک به طرق مختلف می‌کنند. تصویب لایحه خاک در مجلس دهم می‌تواند کمک موثری به رفع خلأ قانونی در این حوزه و گامی مهمی برای حفظ خاک در کشور باشد.