اعتماد

چهارمین همایش سالانه مرزهای دانش اقتصاد توسعه، یادواره دکتر حسین عظیمی روز گذشته در دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی برگزارشد.‏  این همایش با عنوان نهادها، اشتغال مولد و رشد با کیفیت همزمان با سیزدهمین سالگرد درگذشت دکتر حسین عظیمی اقتصاددان بزرگ ایرانی برگزار شد.‏
در این همایش، محسن رنانی با موضوع توسعه کودکی و کودکی توسعه، حسن طایی با موضوع تحول در زنجیره قابلیت‌های انسانی، فرشاد مومنی با موضوع اقتصاد سیاسی اشتغال مولد در ایران و علی عرب‌مازار نیز در زمینه بخش غیررسمی و رشد اقتصادی؛ پیش برنده یا بازدارنده سخنرانی کردند.‏
زنده‌یاد دکترحسین عظیمی در سال ۱۳۴۴ تحصیل در دوره کارشناسی رشته اقتصاد دانشگاه تهران را آغاز کرد، و در سال ۱۳۴۹ دوره کارشناسی ارشد اقتصاد با گرایش توسعه را در همین دانشگاه به پایان رساند. و سپس در سال ۱۳۵۹ از دانشگاه آکسفورد دکترای اقتصاد گرفت. موضوع رساله او بررسی رابطه رشد اقتصادی، توزیع درآمد و فقر با توجه به مسائل ایران بود. پس از اتمام دوره دکتری در انگلیس، به رغم پیشنهادهای متعدد کاری، خدمت در ایران را ترجیح داد تا به مردمی که با تمام وجود به آنان عشق می‌ورزید، خدمت کند، و در بهبود سطح زندگی و کاهش آلام اقشار مستمند سرزمین مادری خود نقشی ایفا کند.‏
این اقتصاددان برجسته که ریاست موسسه آموزش و پژوهش در برنامه ریزی توسعه ایران را به عهده داشت، در سال ۸۲ به دلیل ابتلا به سرطان درگذشت. از مجموعه آثار قلمی و سخنرانی‌های این استاد ارجمند، تا کنون کتاب های متعددی از جمله مقدمه‌ای بر نظریه اقتصاد سنجی و همچنین تورم، مقدمه‌ای بر بحران در علم اقتصاد و ده‌ها مقاله مختلف به ‌چاپ رسیده‌است.‏

***
سخنرانی محسن رنانی

«به دلیل توسعه تک‌بعدی در ۴۰ سال اخیر هزینه‌های توسعه به‌شدت افزایش یافته و به نقطه بحران نزدیک شده‌ایم، به این مفهوم که در شرایطی که در سال ۱۳۸۴ هزینه تولید یک شغل ۲۰۰ میلیون تومان برآورد می‌شد، امروز این عدد به ۹۰۰ میلیون تومان رسیده است.» محسن رنانی، این تحلیل را در قالب موضوع سخنرانی خود تحت عنوان «کودکی توسعه و توسعه کودکی» در چهارمین همایش سالانه مرزهای دانش اقتصاد توسعه عنوان کرد.

چهره‌های برتر اقتصادی کشور که بار آموزش اقتصاد کشور را به دوش می‌کشند، در همایش فوق حضور داشتند و هر یک بنا بر تخصص‌شان سخنرانی کردند. این همایش در واقع به مناسبت سیزدهمین سالگرد درگذشت دکتر حسین عظیمی برگزار شد. در این همایش اساتیدی چون محسن رنانی، حسین راغفر، حسن طایی و علی عرب مازار ایراد سخنرانی داشتند و مطابق انتظار محسن رنانی سخنران نخست بود.

رنانی در سخنرانی‌اش گفت: با یک تکنیک ساده شروع کنیم، از تعریف سه اصطلاح رشد، پیشرفت و توسعه که همیشه با هم اشتباه گرفته می‌شوند. به گفته او رشد عبارت است از تکثیر افقی وضع موجود، مانند افزایش تولید خودرو در سال، پیشرفت عبارت است از تکثیر عمودی وضع موجود یعنی ارتقای وضع موجود از لحاظ فناوری‌ها و تکنولوژی و نهایتا توسعه عبارت است از تغییر کلی همه شرایط موجود، از قبیل تغییر نظام مدیریت، سطح دانش، ساز و کارهای مناسب سازمانی، کاهش هزینه مبادله و پایین آوردن هزینه‌های اضافی. این کارشناس اقتصادی با بیان اینکه در دل توسعه، رشد و پیشرفت نهفته است، گفت: باید بپذیریم تا زمانی‌که این دو انجام نشود، توسعه رخ نمی‌دهد. این دو شرط لازم هستند.

رنانی ادامه داد: توسعه دو خط تولید دارد، یک بعد اقتصادی و مادی و دیگر بعد رفتاری و فرهنگی. محصول این دو خط تولید این است: بعد اول ایجاد رفاه و بعد دوم ایجاد رضایت. ما در سال‌های پس از انقلاب تمرکزمان بر بعد فیزیکی و مادی اقتصاد بوده است، حتی در ایجاد دانشگاه نیز به بعد فیزیکی توسعه تمرکز کرده‌ایم. یک زمانی بر رشد احداث سد، کارخانجات سیمان و صنایع تمرکز می‌کردیم و در دوره‌ای دیگر روی ایجاد دانشگاه متمرکز شدیم تا با تولید نیروی انسانی ماهر از رشد فیزیکی ایجاد شده، بهره‌مند شویم یا به عبارتی رفاه ایجاد کنیم.

رنانی با تاکید بر اینکه در تمام این سال‌ها تمرکز ما بر تولید مدرک و تکنسین بوده، متذکر شد: متاسفانه در این سال‌ها هیچگاه روی این مقوله که انسان‌های شرافتمندانه را تربیت کرده و به جامعه تحویل دهیم، سرمایه‌گذاری نکردیم. تمام برنامه‌های ما در این سال‌ها بر بعد اول توسعه استوار بوده و بعد که توسعه فرهنگی است را به دست فراموشی سپردیم. توسعه فرهنگی نیاز به سرمایه‌های دیگری هم دارد که از جمله آنها سرمایه‌های اجتماعی و سرمایه‌های نمادین هستند. سرمایه‌های اجتماعی مناسبات بین انسان‌ها را سامان‌دهی می‌کند و سرمایه‌های نمادین مانند هنرپیشه‌ها، شومن‌ها، مانکن‌ها و... باعث ایجاد تحول می‌شوند که ما از هر دوی این سرمایه‌ها غافل بودیم.

رنانی خاطرنشان کرد: ما بعد از انقلاب بعد فرهنگی را به‌طور کامل رها کردیم. اشکال کار آنجا ایجاد می‌شود که اگر بعد دوم رشد نکند، پس از مدتی بعد اول یعنی همان توسعه نیز متوقف می‌شود. توسعه پر هزینه شده و به تدریج از حرکت باز می‌ایستد. به بعد اول مدرنیزاسیون می‌گوییم و بعد دوم را مدرنیته می‌نامیم. مدرنیته یا نوگرایی یعنی اینکه خلق و خوی من با پیشرفت هماهنگ شود. گرانیگاه بحث من دقیقا همینجا است که اگر ما وارد مدرنیته نشویم، مدرنیزاسیون هم نخواهیم داشت و نقطه آغاز فروپاشی از همین محل شکل می‌گیرد.

استاد اقتصاد دانشگاه اصفهان ادامه داد: در زندگی سنتی، مناسبات هم شخصی است، تولید هم شخصی انجام می‌شود اما در دنیای مدرن مناسبات اجتماعی است پس من به تک‌تک شما و آدم‌های دیگر ارتباط پیدا می‌کنم. اگر نتوانیم انبوه گره‌های اجتماعی را در این دنیای مدرن مدیریت کنیم، اقتصاد هم به بن‌بست می‌رسد. اگر بخواهیم در دنیای مدرن زندگی کنیم باید روادار باشیم، رواداری در اندیشه و مدارا در عمل. در جامعه‌ای که مدرنیته توسعه نیافته، سرمایه‌ها فرار می‌کنند. به همین دلیل است که من معتقدم ایران هیچگاه توریسم محور نمی‌شود.

او با تاکید بر اینکه تحول رفتاری در ایران رخ نداده است، تصریح کرد: اگر عقلانیت جایگزین عاطفه و احساس و سنت نشود و قوانین، جای مناسبات شخصی را نگیرد، توسعه پرهزینه می‌شود. از هزار میلیارد دلار زمان احمدی‌نژاد که بخشی از آن حیف و میل شد، بخشی دیگر در اقتصاد برای توسعه هزینه شد، اما چرا نتیجه آن ملموس نیست؟ چون مناسبات اجتماعی به هم ریخته و توسعه اقتصاد پرهزینه شده است. ۱۰ سال پیش هزینه ایجاد یک شغل ۲۰۰ میلیون تومان بود اما امروز برای تولید یک شغل باید ۹۰۰ میلیون تومان هزینه کرد، این یعنی ما از تولید شغل ناتوان شده‌ایم.

رنانی افزود: اگر همزمان با رشد فیزیکی تحول فرهنگی و رفتاری اتفاق نیفتد به دام کودکی می‌افتیم، تا زمانی توسعه فیزیکی در این جامعه ادامه می‌یابد که نفت داشته باشیم. سال ۱۳۹۴ در یک سخنرانی گفته بودم ادامه این روند امکان توسعه را از ما می‌گیرد اما امروز می‌گویم که با پیش رفتن در این مسیر فرصت پیشرفت را نیز از دست خواهیم داد. آنقدر رشد پر هزینه می‌شود که نمی‌توان امیدی به پیشرفت داشت.

این استاد دانشگاه توضیح داد: ما به اندازه اقتصاد امریکا که ۴۰ برابر اقتصاد ماست مهندس تولید کرده‌ایم، این یعنی سرمان را به زیر انداخته‌ایم و فقط پیشرفت را مدنظر قرار دادیم. در مقایسه بودجه سال ۱۳۸۷ با ۱۳۹۵ می‌بینیم که سهم آموزش و پرورش از بودجه کل کشور از ۱۲ درصد در سال ۸۷ به ۱۵ درصد در سال ۹۵ رسیده است، اگر این بودجه را با بودجه وزارت دفاع، البته آن بخش که در سند مالی ذکر می‌شود مقایسه کنیم، می‌بینیم که بودجه این وزارتخانه از ۱۱ درصد در سال ۱۳۸۷ به ۱۹ درصد صعود کرده است. مجموع هزینه‌هایی که در بخش راه، فولاد، پتروشیمی و صنعت کرده‌ایم به هیچ‌وجه قابل مقایسه با هزینه‌ای نیست که برای آموزش کودکان‌مان داشته‌ایم. البته منظور من آموزش عالی نیست چون کارکرد توسعه‌ای ندارد. آنچه به لحاظ توسعه در آموزش کودکان رخ می‌دهد، در سنین زیر هفت سال است. کودکان تا هفت سال تغییر می‌کنند، از هفت سال به بعد تاثیر می‌پذیرند، از هجده سال به بعد تاثیر هم نمی‌پذیرند مگر آنکه خودشان به جمع‌بندی و لزوم تغییر برسند. یعنی همه آنچه برای توسعه لازم است باید زیر هفت سال انجام شود. ۴۰ سال است دنیا روی این موضوع متمرکز شده که پیدایش توسعه از سنین زیر هفت سال آغاز می‌شود. اگر این مهم رخ ندهد آن کشور توسعه نخواهد یافت.

فقر و نابرابری در دهه آینده افزایش می‌یابد
حسین راغفر، استاد دانشگاه الزهرا، سخنران بعدی این نشست بود. او گفت: عملکرد ما در سال‌های گذشته سبب شده وضع توزیع درآمد، فقر و نابرابری در دهه آینده رو به وخامت برود و به نظر نمی‌رسد با این شرایط به اهداف چشم‌انداز ۱۴۰۴ نزدیک شویم. بررسی عملکرد سال‌های ۱۳۳۸ تا ۱۳۹۱ در سهم تشکیل سرمایه در سه بخش کشاورزی، صنعت و خدمات نشان می‌دهد سهم کشاورزی در این سال‌ها بین سه تا پنج درصد در نوسان بوده است. سهم صنعت بین ۲۵ تا ۳۰ درصد و سهم خدمات بین ۶۵ تا ۷۰ درصد است. شاید سوال شود که در همه کشورهای توسعه یافته نیز امروز خدمات بخش مهمی از فعالیت‌های اقتصادی را تشکیل می‌دهد اما باید مدنظر داشت که در ایران بخش خدمات عمدتا به واردات و دلالیسم مربوط می‌شود و نه خدمات مرتبط با تولید و صنعت.

راغفر گفت: صرف‌نظر از اینکه چه دولتی سر کار بوده در ۶۰ سال گذشته این روند همواره حفظ شده است. اگر قرار باشد اصلاحات ساختاری صورت گیرد این نسبت‌ها باید جابه‌جا شوند. از سال ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۲ معادل ۵۶ درصد کل درآمدهای ارزی کشور حاصل شد اما در این مدت دولت ۱۶ میلیارد دلار واردات سال ۱۳۸۴ را به ۹۰ میلیارد دلار در سال آخر کار خود افزایش داد. در مقابل سرمایه‌گذاری صنعتی از ۷/ ۳۰ در سال ۱۳۸۴، به ۸/ ۱۶ درصد در سال ۱۳۹۱ کاهش یافت. در همین مدت سهم بخش خدمات از ۷/ ۶۴ به ۷/ ۷۹ افزایش پیدا کرد. دلیل روشن است، اقتصادی که در آن فعالیت‌های غیرمولد پاداش می‌گیرند، بخش تولیدش کوچک می‌شود.