جلال سمیعی، پژوهشگر ارتباطات در نشست «تحلیل نقش شبکه‌های اجتماعی در انتخابات» گفت: بحث فضای مجازی می‌تواند فراتر از انتخابات برود و در همه‌ی حوزه‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی وارد شود. فضای مجازی می‌تواند برای کسانی مجال اظهارنظر را فراهم کند که در اقلیت قرار دارند. افراد در جامعه می‌توانند با فضای مجازی خلاف جریان رایج حرکت کنند و مارپیچ سکوت را در جامعه بشکنند.

به گزارش شفقنا، جواد افتاده، پژوهشگر رسانه در ابتدای این نشست گفت: رسانه‌های اجتماعی ابزاری برای گفتگو و تعامل اجتماعی است که باعث تعامل و مشارکت بالای اجتماعی هم خواهد شد.

افتاده در ادامه بیان کرد: تلگرامیزه شدن انتخابات اصطلاحی است که انتخاب کردم تا تاثیر فضای رسانه‌ای جدید را در انتخابات مورد بررسی قرار دهیم. در سال ۹۴ برای اولین بار انتخابات مجلس خبرگان مورد بررسی قرار گرفت و رسانه‌ی اجتماعی به عنوان جامعه‌ی واقعی مطرح شد.

او با تاکید بر تفاوت رسانه‌های اجتماعی با سایر رسانه‌ها گفت: تفاوت رسانه‌های سنتی با رسانه‌های نوین این است که رسانه‌های اجتماعی نوین ابزاری برای گفت‌وگو هستند و فضایی برای گفت‌وگو به وجود می‌آورند. در حالی که رسانه‌های دیگر به اطلاع‌رسانی می‌پردازند. با این حال بین رسانه‌های نوظهور هم تفاوتهایی دیده می‌شود مثلا ویکی پدیا محتوا را گسترش می‌دهد و به دنبال اطلاع رسانی است اما فیس بوک گفت‌وگو را گسترش می‌دهد.

افتاده با تاکید بر اهمیت تلگرام اظهار کرد: تلگرام در حال حاضر عمومی‌ترین و فراگیرترین رسانه‌ی اجتماعی در ایران است و دامنه‌ی نفوذ زیادی دارد و تلگرامیزه شدن در انتخابات تاثیر زیادی گذاشته است.

او در ادامه به شکل‌گیری مقدمات رفتار حزبی از سوی مردم اشاره کرد و گفت: برای نخستین بار در انتخابات اسفند امسال رفتار حزبی از سوی مردم دیده شد. این رفتار بیشتر در شهرهای بزرگ ایران رخ داد و مردم در این انتخابات برای نخستین بار لیستی رای دادند. اینها مقدمه‌ی جریان حزبی در کشور است. در دیگر کشورهای دنیا احزاب در انتخابات پر رنگ ظاهر می‌شوند. جریان نو ظهور به وجود آمده در کشور می‌تواند مقدمه‌ی تشکیل حزب در ایران باشد.

افتاده در ادامه اتفاقات سال ۸۸ را عامل حضور پررنگ‌تر رسانه‌های اجتماعی در میان مردم ذکر کرد و گفت: شبکه‌های اجتماعی به ابزار تبدیل شدند. در سال ۸۸ از رسانه‌‌های اجتماعی به عنوان ابزار کنش برای ایجاد موج استفاده شد. برخی معتقد بودند شبکه‌های اجتماعی در آن سال نقش و کارکرد مهمی در جنبش اجتماعی ایفا کرد.

این پژوهشگر سپس به بررسی کاربرد رسانه‌های اجتماعی در انتخابات سال ۹۲ پرداخت و بیان کرد: رسانه‌های اجتماعی به عنوان ابزار کمپین محور و تبلیغاتی بود و عامل همبستگی و مشارکت اجتماعی به شمار می‌آمد. به‌تدریج رسانه‌های اجتماعی به عنوان عاملی برای دو قطبی شدن تبدیل شد و رقابت بین دو کاندیدای جناح اصلاح طلب و اصولگرا به وجود آمد.

او در بخش دیگر سخنان خود رفتار و نحوه‌ی استفاده از رسانه را نشأت گرفته از فضای فیزیکی ما دانست و گفت: در فضای آنلاین ما اتفاقاتی می‌افتد که زمینه‌ی آن در دنیای واقعی هم وجود دارد. به تدریج فضای تقریبا منطقی به وجود آمد و در عمل ما شاهد بودیم اتفاق نگران کننده‌ای در جریان انتخابات به وجود نیامد.

او سپس گفت: سال ۹۴ رسانه‌های اجتماعی ابزار اطلاع رسانی بود و به عبارتی دیگر ابزار تهییجی، جریان‌ساز و خبر محور (رویداد) بود. الگویی که از تلویزیون شروع شد و به مطبوعات رسید و بعد به رسانه‌های اجتماعی راه پیدا کرد. در این فضای نوظهور، همه چیز آزاد و فضا باز است. محدودیت‌ها در این فضا کم است در حالی که در رسانه‌های سنتی محدودیت‌های فراوانی وجود دارد.

او در بخش دیگر صحبت‌های خود به بحث رد صلاحیتها پرداخت و گفت: سید حسن خمینی و معین از مهم‌ترین کسانی بودند که در این دوره رد صلاحیت آنها در فضای مجازی منتشر شد. در انتخابات تهران مهم این بود که منطق رأی روی انتخاب نبود بلکه روی عدم انتخاب بود یعنی می‌گفتند به این شخص رأی می‌دهیم تا دیگری رأی نیاورد.

اصول‌گرایان بر رسانه‌های سنتی تاکید داشتند

او با اشاره به دو الگوی موجود در انتخابات اظهار کرد: دو الگوی انتخاباتی اصول‌گرا و اصلاح طلب داریم. اصول‌گرایان در انتخابات اخیر بیشتر بر رسانه‌های سنتی نظیر رادیو و تلویزیون و بنرهای و پوسترهای تبلیغاتی تاکید داشتند در حالی که اصلاح طلبان از رسانه‌ها و تکنولوژی‌های جدید نظیر تلگرام و فضای مجازی بیشتر بهره بردند. الگوی اصولگرایان در شهرستان‌ها جواب داد اما در تهران الگوی اصلاح طلبان تاثیرگذارتر بود. در استراتژی اکثر اصولگرایان تبلیغ برای رأی دادن افراد خاموش نبود. به عبارتی آنها رأی سنتی خود را داشتند و نیازی به افزایش سبد رأی خود نداشتند. برخلاف آنها اصلاح طلبان به دنبال جذب افراد خاموش بودند.

افتاده سپس به استراتژی جدید اصولگرایان در برابر اصلاح طلبان پرداخت و گفت: استراتژی مقابله از سوی اصولگرایان مورد استفاده قرار گرفت و آنها با به کار بردن لغاتی نظیر لیست انگلیسی تخریب را در دستور کار خود قرار دادند. اصول گرایان در تهران لیست ارائه کردند اما این لیست منجر به رفتار حزبی در اصولگرایان نشد و در کنار لیست تبلیغات فردی نیز صورت گرفت.

این پژوهشگر با تاکید بر حضور کم تاثیر اصولگرایان در شبکه‌های اجتماعی گفت: اصولگرایان در رسانه‌های اجتماعی موثر واقع نشدند چون آنها در رسانه‌های اجتماعی بد بازی کردند و نتوانستند از فضای مجازی به نفع خود بهره ببرند.

اصلاح طلبان از تکنولوژی بیشتر استفاده کردند

افتاده سپس به حضور اصلاح‌ طلبان در رسانه‌های اجتماعی پرداخت و گفت: اصلاح طلبان از رسانه‌های اجتماعی و تکنولوژی بیشتر استفاده کردند و از تصاویر تاثیرگذار بهره بردند. عکس‌های منتشر شده در رسانه‌های اجتماعی از سوی اصلاح طلبان کاملا هوشمندانه بود. از جمله اقدامات اثرگذار اصلاح طلبان راه اندازی کمپین «رای می دهیم» بود که زمینه ساز سایر فعالیت‌های اصلاح طلبان در فضای مجازی شد.

او در ادامه حضور حداد عادل را منطقی و هوشمندانه توصیف کرد و گفت: حضور حداد عادل منطقی، هوشمندانه و بر اساس قاعده ی بازی بوده است. حضور او پس از اتمام انتخاب در فضای مجازی یکی از اقدامات هوشمندانه از سوی اصولگرایان بود اما پس از اتمام انتخابات صورت گرفت.

او اثرگذارترین عکس انتخابات را عکس لیست امید دانست و تصریح کرد: این عکس در فضای مجازی بسیار تاثیرگذار بود و از سوی اصلاح طلبان بارها به اشتراک گذاشته شد. به این ترتیب در این فضا زمینه‌ای برای رفتار حزبی ایجاد شد که عامل آن پخش عکس لیست امید در فضای مجازی بود.

شکل ارائه‌ از خود محتوا مهم‌تر است

افتاده مطالبه‌گری از نمایندگان را از اتفاقات خوب پس از انتخابات ذکر کرد و گفت: یکی از اتفاقات در این انتخابات این بود که موج مطالبه‌گری از نمایندگان مجلس و مجلس خبرگان زیاد شده است و کاربران پیگیر وعده‌های نمایندگان هستند. شبکه‌های اجتماعی ابزاری فراتر از اطلاع‌رسانی بودند و برگزاری انتخابات ۹۲ و ۹۴ و تغییرات ایجاد شده در این سالها می‌تواند زمینه‌ای مناسب برای انتخابات سال ۹۶ باشد.

او در جمع بندی صحبت خود گفت: با افزایش حضور مخاطبان در فضای مجازی هیچ چیزی از چشم مردم پنهان نیست. بنابراین نباید فکر کنیم می‌توان از دید مردم مخفی ماند. در فضای اجتماعی مرز بین واقعیت و شایعه در فضای مجازی کمرنگ است. آگاهی اجتماعی ما نسبت به رسانه‌ها کمرنگ است که باعث ترویج شایعه در فضای مجازی شده است. مردم از طریق رسانه‌های اجتماعی رفتار انتخاباتی متفاوتی را بروز دادند. شکل ارائه‌ی محتوا از خود محتوا مهم‌تر است یعنی نحوه‌ی ارائه‌ی پیام در شبکه‌های اجتماعی موجب جلب توجه مردم شده است.

این پژوهشگر در پایان تصریح کرد: رسانه‌های اجتماعی یک جامعه است اما همه‌ی جامعه نیست. یکی از مشکلات رسانه‌های اجتماعی مشکل اعتبار منبع است. سندیت در رسانه‌های اجتماعی کمرنگ است و راحت با جا به جا کردن کلمات در فضای مجازی می‌توان معنی آنها را عوض کرد. استراتژی و کمپین رسانه‌های آنلاین و فضای مجازی می‌تواند مکمل فضای سیاسی جامعه باشد و همگرایی این دو باعث موفقیت می‌شود.

فضای مجازی جریان‌های جدید انتخاباتی ایجاد کرد

جلال سمیعی، پژوهشگر رسانه دیگر سخنران این مراسم در این نشست گفت: رد صلاحیتها در ابتدا باعث شد که اصلاح طلبان احساس بازندگی بکنند اما اصلاح طلبان توانستند این محدودیت را تبدیل به فرصت کنند. با اتفاقات سال ۸۸ پیش بینی می‌شد بعضی از مردم در انتخابات اخیر شرکت نکنند اما این پیش بینی درست نبود و اتفاقات انتخابات سال ۹۲ و ۹۴ باید بتواند در سال ۹۶ تاثیرات عمیقی به جای بگذارد. از سال ۸۴ به بعد تغییراتی در این زمینه احساس شد. اتفاق مهم در انتخابات این بود که در این انتخابات اصلاح طلبان کوشیدند با خروج از فضای سنتی رسانه‌ها و ورود به حوزه‌ی رسانه‌های مجازی جریان‌های جدیدی را در جامعه ایجاد کنند. به نظر می‌رسد این جریان‌های نوظهور در خیلی از زمینه‌ها موثر باشند.

محتوای پیام‌ها به صورت ویروسی در جامعه پخش شد

سمیعی سپس به نبود تحزب در ایران پرداخت و گفت: در کشوری که ۳۵ سال تجربه‌ی تحزب نداشته است و این برای نخستین بار است که در ایران لیستی رأی دادن تجربه می‌شود. این اتفاق جدید رفتار حزبی نیست بلکه رفتار لیستی است.

این دانش‌آموخته‌ی ارتباطات در ادامه به ظهور رسانه‌های جدید در برابر رسانه‌های سنتی اشاره کرد و گفت: در بین رسانه‌های جدید هم تفاوت‌هایی دیده می‌شود. مثلا رسانه‌ی اجتماعی نظیر تلگرام حوزه‌ی شخصی بیشتری از فیس بوک و اینستاگرام دارد. ورود به فضای مجازی تا حدی محتوا را تغییر داد و محتوای پیام‌ها به صورت گسترده و ویروسی در جامعه پخش شد.

او مهم ترین دلیل پیروزی لیست امید در این انتخابات تجربه‌های اصلاح طلبان دانست و گفت: بعد از محدودیت‌های سال ۸۸ اصلاح طلبان توانستند موفقیت کسب کنند زیرا آنها توانستند از فضای مجازی و عرصه‌های جدید به نحو بهینه استفاده کنند. به نظر می‌رسد اصلاح طلبان در بین قشر جوان و شهرهای بزرگ طرفداران بیشتری دارند هرچند درباره‌ی آن نمی‌توان با قاطعیت صحبت کرد.

سمیعی آگاهی مخاطبان را در این شبکه مهم دانست و گفت: ورود بدون شناخت به یک شبکه می تواند کارکرد عکس داشته باشد و مخاطبان باید آگاهانه به این فضا ورود پیدا کنند. حضور حداد عادل در فضای مجازی توانست تا حدی این فضا را تبدیل به یک فضای آرام کند.

فرصت انتشار برای افراد در رسانه‌های مجازی

او به دو رسانه‌ی تاثیرگذار در این انتخابات اشاره و بیان کرد: دو رسانه‌ی مهم در این انتخابات این دوره توییتر و تلگرام بودند. قبل از تلگرام هیچ رسانه‌ای تا این حد نفوذ نکرده بود. تلگرام توانست در همه‌ی بخش‌های جامعه نفوذ کند و به آدمهایی این امکان را بدهد که فرصت دیده شدن نداشتند اما به دیده شدن نیاز داشتند. این فضا فرصت برابری برای دیده شدن به افراد داد.

سمیعی با تاکید بر بحث سرایت محتوا گفت: در رسانه‌های مجازی محتوا به صورت سیلابی در فضای عمومی منتشر می‌شود و شما می‌توانید محتوا را با کسانی به اشتراک بگذارید که شما را در فضای مجازی دنبال می‌کنند و با به اشتراک گذاشتن یک مطلب آن را به دیگری سرایت می‌دهید. آنچه در ارتباطات اهمیت دارد بحث محتوا و پیام است و رسانه‌های مجازی فرصت انتشار یک مطلب را برای افراد پدید آورده‌اند.

او سپس ورود طنز به فضای انتخاباتی را نقطه‌ی عطفی در انتخابات دانست و تصریح کرد: یکی از مسایل انتخابات این دوره ظهور طنز در محتوای پیام‌های انتخاباتی است. وقتی جریان حاکمیت به سمت اصلاح طلبان برود، قدرت انتقادپذیری و ورود طنز به فضای جامعه بیشتر می‌شود. در مقابل اصولگرایان سنتی‌تر عمل می‌کنند و استفاده از طنز در میان اصلاح طلبان بیشتر از اصولگرایان است. در این دوره طنز توانست قدرت خود را در همه‌ی ابعاد نشان دهد. زبان طنز می‌تواند یکی از موثرترین زبانها در القای مفهوم و محتوا باشد. طنز پرمخاطب ترین قسمت رسانه‌های ما بوده است.

سمیعی به رای بیشتر اصلاح طلبان در میان در شهرهای بزرگ اشاره کرد و گفت: فضای اصلاح‌طلبان در شهرهای بزرگ بازتر بوده است. در شهرهای کوچک و روستا الگوی اقناع سیاسی با شهرهای بزرگ متفاوت است. اصلاح طلبان در تهران توانستند آرای بیشتری کسب کنند در حالی که اصولگرایان در شهرهای کوچک آرای بیشتری داشتد. اصلاح طلبان از بیلبورد و تابلوهای تبلیغاتی بسیار کم استفاده کردند و در فضای مجازی تبلیغات گسترده‌ای داشتند. در حالی که درباره‌ی اصول گرایان تا حدی این قضیه متفاوت بود.

او به اهمیت فضای مجازی تاکید کرد و گفت: تبلیغات در فضای مجازی تا روز انتخابات ادامه پیدا کرد. با وجود این که بسیاری از مردم نگران قطعی اینترنت بودند اما این اتفاق نیفتاد. از طرف دیگر فضای مجازی باعث شد بسیاری از کسانی به پای صندوق‌ها بیایند که قصد رأی دادن نداشتند. انتشار لیست امید بازخوردهای گوناگونی در فضای مجازی داشت و اتفاقات جالبی را رقم زد.

جامعه با فضای مجازی می‌تواند مارپیچ سکوت را بشکند

سمیعی در ادامه گفت: بحث فضای مجازی می‌تواند فراتر از انتخابات برود و در همه‌ی حوزه‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی وارد شود. فضای مجازی امکان ایجاد جریان مخالف را در جامعه فراهم می‌کند. یعنی فضای مجازی می‌تواند برای کسانی مجال اظهارنظر را فراهم کند که در اقلیت قرار دارند. افراد در جامعه می‌توانند با فضای مجازی خلاف جریان رایج حرکت کنند و مارپیچ سکوت را در جامعه بشکنند.

او در پایان به رابطه‌ی بین رسانه‌های شخصی و شهروندی اشاره کرد و گفت: مدل تاثیر رسانه‌ها روی آدم‌ها باید جدید شود. در دنیای جدید هر کس می‌تواند قهرمان موبایل خودش باشد و اطلاعات خود را به اشتراک بگذارد. به نظر می‌رسد ترفندهای سنتی در دنیای جدید جواب نمی‌دهد. فضای مجازی می‌تواند روابط عمومی را وادار به واکنش کند زیرا در صورت سکوت آنها متهم به عدم پاسخگویی می‌شوند. با این حال به نظر می‌رسد فضای مجازی تمام یک کشور نیست زیرا شما در کشوری زندگی می‌کنید که شامل باورها، سنتها، ارزشها و باورهای مختلف می‌شود.

این نشست یکشنبه بعدازظهر در دانشکده عمران دانشگاه امیرکبیر برگزار شد.
گزارش از زهرا حیدری