قادر باستانی، مدرس علوم ارتباطات
منبع: ایلنا

می‌گویند پیروزی هزار پدر دارد، اما شکست یتیم است. پیروزی خیره‏ کننده اصلاح ‏طلبان در تهران با دستان خالی، علیرغم همه مضیقه ‏‌ها و حرمان‏‌ها و شکست بی‌چون و چرای اصولگرایان، علیرغم برخورداری از همه امکانات و ملزومات پیروزی، به عوامل مختلفی نسبت داده می‌شود. من به عنوان کار‌شناس علوم ارتباطات، از زاویه اثربخشی رسانه ‏ای به این حادثه می‌نگرم.

همه کسانی که در رأی‏ گیری شرکت کردند، شاهد استفاده مردم از موبایل هنگام نوشتن برگ رای بودند. تلگرام، رسانه موبایلی محبوب این روز‌ها، کانال ارتباطی مردم با یکدیگر بود. نخبگان تاثیرگذار از طریق تولید محتوا و انتشار آن از طریق کانال‏‌های موجود در تلگرام، شبکه‏‌ای بسیار گسترده و نامرئی در سراسر کشور ایجاد کرده بودند. توجیه و اقناع رأی‏ دهندگان برای دادن رأی لیستی، در این شبکه صورت گرفت.

مردم ما معمولاً به کسی که مشهور نیست و نمی‌‏ شناسند، رأی نمی‌‏ دهند، اما چنان محتواهای جذاب و اثربخشی توسط رهبران افکار عمومی تولید و پخش شد که اکثریت مردم توجیه شدند و به اشخاصی که نمی‌‏ شناختند، در لیست مجلس و به افرادی که نمی خواستند، در لیست خبرگان رأی دادند. این کار در حالی به انجام رسید که رسانه‌های پُرتعداد اصولگرایان و در رأس آن سازمان صدا و سیما، همه توش و توان خود را بر تخریب متمرکز کرده بودند و با متهم کردن ارائه‏ کنندگان لیست به عامل انگلیس بودن، تبلیغات منفی پُردامنه‌ای را سامان داده و با قدرت پیش می‌بردند.

در علوم ارتباطات، در بحث اثرات فناوری ‏های نوین بر تحولات جوامع انسانی، پدیده شهروند-خبرنگار با رویدادهای سال ۱۳۸۸ ایران گره خورده است؛‌‌ همان طور که اوج اثربخشی و نقش‏ آفرینی شبکه‏‌های اجتماعی نظیر فیس بوک و توئی‌تر، با بهار عربی در کشورهای مصر و تونس یاد می‌‏ شود. اکنون انتخابات ۷ اسفند ایران به عنوان مصداق روشن اثربخشی رسانه‏‌های موبایلی، در تاریخ ارتباطات ثبت می‌‏ شود و در متون ارتباطی، از تلگرام به عنوان کانال ارتباطی مردم ایران برای ایجاد تغییر یاد خواهد شد.

اسمارت ‏فون‏‌ها یا تلفن‏‌های هوشمند، به جهت دسترسی دایم مردم، مهم‏‌ترین عرصه زورآزمایی گروه‏‌های سیاسی در انتخابات ۷ اسفند بود. شبکه تلگرام، بخش عمده این رقابت را در اختیار داشت و مخاطبان میلیونی آن در اقصی نقاط کشور، تحت تأثیر جریان‏ سازی ‏های خبری آن قرار گرفتند. شبکه موبایلی تلگرام با تأثیرگذاری شگفت انگیز بر انتخابات ۷ اسفند، تحولاتی را رقم زد که اثربخشی اینترنت بر توسعه را وارد فاز جدیدی ساخت.

پژوهشگران ارتباطات سیاسی در دانشگاه لوئیزیانا در ایالات متحده، در سال ۲۰۱۵، تحقیق جامعی را در ارتباط با تأثیر اینترنت بر رقابت‌های انتخاباتی در جهان انجام دادند که نتایج قابل تأملی داشت. محققان در این تحقیق، ۲۰۵ حزب در ۳۵ کشور را مورد ارزیابی قرار داده و نتیجه گرفتند که میزان تأثیرگذاری اینترنت بر رقابت ‏های انتخاباتی، به درجه رواداری آن نظام سیاسی بستگی دارد. در کشورهای با نظام سیاسی کاملاً بسته، اینترنت هیچ تأثیری بر نتایج انتخاباتی ندارد. هرچه این درجه رواداری بالا‌تر برود، تأثیر مشخص بر هدایت آرا به سمت خاص دارد. محققان ارتباطات سیاسی دانشگاه لوئیزیانا، نتیجه گرفتند که احزاب و گروه ‏های مستقر، اصلی و ریشه دار، بیشترین استفاده را از اینترنت می‌‏برند و احزاب و گروه ‏های نوظهور سیاسی، شانس کمتری در این زمینه دارند.

علاقه حاکمیت سیاسی به حضور حداکثری مردم در انتخابات و البته ایستادگی قابل تحسین دولت، باعث شد درجه رواداری در سطح مناسبی تعیین شود تا میدان کارزار انتخاباتی، شاهد جابجایی ‏های مهم میان نخبگان سیاسی موجود باشد. در این می‌ان، نقش و برنامه دولت برای انتخابات و همچنین باز ماندن فضای تعاملی در شبکه ‏های اجتماعی اینترنتی، واجد اهمیت بود.

شبکه‏‌های اجتماعی اینترنتی، هزینه‏‌های حضور در صحنه انتخابات را برای افراد تازه وارد به شدت کاهش داد. گروه ‏هایی که به دلیل مضیقه ‏هایی مالی، نمی‌‏ توانستند پول خرج کنند و حضور مؤثری در رقابت انتخاباتی داشته باشند، توان آن را یافتند که فضاهای شبکه ‏ای جدید برای مشارکت و قلمروافزایی خود ایجاد کنند. سرمایه اطلاعاتی و کانال‏‌های کم ‏هزینه ارتباطی مانند تلگرام که توسط اینترنت فراهم شده، فرصت مغتنم برای اشخاص و گروه‏‌های سیاسی بود تا از کارایی تکنولوژی ‏های جدید بهره ببرند.

اینترنت شکاف آگاهی و نابرابری‏‌های سیاسی میان شهروندان و گروه ‏‌ها را کاهش داد و به عاملی برای افزایش میزان اطلاعات در دسترس و همچنین کثرت منابع و محتواهای سیاسی تبدیل شد که تاکنون فقط در اختیار نخبگان سیاسی بوده است. اینترنت میدان رقابت برابر برای احزاب را فراهم ساخت و قدرت پویایی سیاسی در جامعه را افزایش داد.

امروز به برکت اینترنت و رسانه‌های آنلاین مثل تلگرام، دیگر همه تریبون دارند؛ می‌گویند و می‌شنوند. فناوری‌های دوسویه ارتباطی، قاعده بازی را به هم زد. اینک کنترل سیستم‌های ارتباطی از تولیدکننده پیام به مصرف‌کننده پیام یا مخاطب منتقل شده است. دیگر مرکزیت ارتباط با فرستنده‌های پیام نیست، با افراد است. از طرف دیگر، ارتباطات مثل پُست، سفارش‌پذیر شده است و می‌تواند پیام دلخواه هرکسی را فقط به خود او برساند. هر چه فناوری ارتباطی پیشرفته‏‌تر می‌شود، نقش مردم، پُررنگ‌تر جلوه می‌کند و واقعاً سخت است برای کسانی که یک عمر، یکسویه سخن گفته‌اند، اکنون باید با مخاطب تعامل کنند و سخنان او را همسنگ سخنان خود، گوش فرادهند. اما امروز کسانی که به پیام خود ارزش قائل هستند، و دوست دارند از دایره ارتباطی جامعه، ناخواسته حذف نشوند، مجبورند تعامل را بپذیرند.

با این وجود، محققان ارتباطات سیاسی دریافته‏‌اند که سود اصلی شبکه اینترنت، نصیب احزاب و نخبگان سیاسی ثابت و ریشه دار شده است. اصلاح طلبان توانستند از اینترنت برای پایدار کردن حامیان و هواداران مردد و بسیج حامیان فعال خود بهره ببرند. نخبگان سیاسی اصلاح طلب، از منافع فناوری‏‌های جدید به خوبی استفاده کردند. کانال‏‌های جدید ارتباطی که از طریق اینترنت کارا شده‏‌اند، این نخبگان را توانمند کرد تا ابزارهای جدید ارتباطی را هدفمند به کار بگیرند.

آنچه برای نقش تلگرام در انتخابات ۷ اسفند می‌‏توان افزود، این است که علیرغم همه تلاش ‏های پنهان و آشکار در شبکه‏‌های اجتماعی و صحنه سیاسی کشور، ساختار جمعیتی کشور به نفع اعتدالیون و اصلاح طلبان پیش رفته است. در انتخابات جمعه، اغلب آنهایی که به سن رأی دادن رسیده بودند، جوانان نوگرایی هستند که بیشتر از پوس‌تر و تبلیغات سنتی خیابانی، به پیام‌های اقناعی تلگرام واکنش مثبت نشان می‌دهند. البته آنهایی هم که به ترفند بستن شیر تلگرام در صورت لزوم، دل خوش کرده بودند، به درستی متوجه شدند که نارضایتی ۲۶ میلیون کاربر تلگرام در ایران، بروز دچار رفتارهای غیرقابل‏ پیش ‏بینی در پی دارد، بنابراین آن را عملی نکردند.

در هر حال، رسانه‌های موبایلی، از این پس در دنیای اجتماع و سیاست حرف بسیاری برای گفتن خواهد داشت. کلید موفقیت در این رسانه‌ها، به جهت انتخاب گزینشی کاربران، تولید محتوای مناسب مبتنی بر صداقت و سادگی و روراستی با مخاطب است. پس دوستان رسانه ‏ای که هنوز در بند روش ‏های جنگ روانی گوبلز هستند، هفتاد سال عقب‏‌تر از نیاز امروز سیر می‌کنند. در دنیای امروز دیگر دروغ و دغل کارساز نیست.