شرق / زینب اسماعیلی

مثل نوزادی که استخوان‌هایش سفت می‌شود، نرم‌نرمک قد می‌کشد و یاد می‌گیرد چهاردست‌وپا راه برود و بعد مزه قدم‌برداشتن را بچشد؛ توافق هسته‌ای مثل نوزادی، سه ماه در حال پیمودن روند تکاملی خود است. توافق هسته‌ای وین از امروز وارد مرحله جدیدی از روند تکاملی خود شد. بیش از ۹۰ روز از دستیابی به توافق و تصویب قطع‌نامه‌ای در شورای امنیت سازمان ملل بعد از این توافق گذشته ‌است.

بر‌مبنای تقویم توافق که ۲۳ تیر بین ایران و نمایندگان کشورهای ۱+۵ و اتحادیه اروپا مقرر شد، پس از «روز تصویب» وارد مرحله بعدی می‌شویم که «روز اجرا» نام دارد. براساس متن توافق، «در این روز مشارکت‌کنندگان اجرای برجام ترتیبات و تمهیدات لازم از جمله تمهیدات حقوقی و اداری، برای اجرای تعهداتشان طبق برجام را اتخاذ می‌کنند».

اوباما پیش‌قدم شد

عصر دیروز، قبل از اتحادیه اروپا، رئیس‌جمهوری آمریکا پیشقدم شد. او در نامه‌ای خطاب به برخی وزیران کابینه‌اش، اجازه ‌داد هم‌زمان با آغاز روند اجرائی‌شدن توافق وین، فرایند برداشته‌شدن تحریم‌های ایران آغاز شود.

باراک اوباما به وزارتخانه‌های خزانه‌داری، امور خارجه، تجارت و انرژی دستور داد اقداماتی برای رفع بردارند تحریم‌های ایران به‌عنوان بخشی از توافق هسته‌ای که در ماه جولای (تیر) به دست آمده است انجام دهند. اوباما دستور آمادگی برای لغو و توقف اجرای تحریم‌های هسته‌ای ایران در روز اجرای توافق را صادر کرد. در متن این فرمان از دولت خواسته شده «تمام اقدامات لازم برای اطمینان‌یافتن از اجرای مؤثر و سریع تعهدات آمریکا مندرج در برنامه جامع اقدامات مشترک براساس قوانین ایالات متحده انجام شود».

اتحادیه اروپا نیز عصر دیروز در بیانیه‌ای ورود به مرحله بعد از توافق را اعلام کرد.

لغو تحریم‌ها از روز اجرا

توافق هسته‌ای بعد از ۲۲ ماه رایزنی فشرده بین مذاکره‌کنندگان ایران و نمایندگان کشورهای ۱+۵ به دست آمد. در این توافق، ایران پاره‌ای محدودیت را در برنامه هسته‌ای خود پذیرفت که در ازای اجرای این محدودیت‌ها، تحریم‌هایی که به بهانه برنامه هسته‌ای و موشکی ایران وضع شده ‌بود، لغو می‌شود. اگرچه لغو تحریم‌ها از امروز و به‌صورت اسمی انجام می‌شود، اما اجرائی‌شدن آن از «روز اجرا» خواهد بود. توافق هسته‌ای برای اجرائی‌شدن به‌صورت نهایی و طی‌کردن روند تکاملی خود گام‌های دیگری در پیش دارد؛ روندی که برخی از آن‌ها در بازه زمانی کوتاه‌مدت و برخی تعهداتی ۱۵ساله خواهد بود.

اجرای مشروط پروتکل الحاقی

روز گذشته آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در بیانیه‌ای اعلام کرد تهران به این نهاد اطلاع داده که اجرای مشروط پروتکل الحاقی را آغاز می‌کند. در این بیانیه چنین آمده: «در ۱۸ اکتبر ۲۰۱۵، ‌ (۲۶ مهر ۱۳۹۴) جمهوری اسلامی ایران به مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اطلاع داده که از روز اجرای برنامه جامع اقدام مشترک، به صورت مشروط پروتکل الحاقی توافق‌نامه پادمان را تا زمان تصویب آن توسط مجلس، اجرا کرده و کد اصلاح‌شده ۳. ۱ تمهیدات تکمیلی توافق پادمان را نیز به‌صورت کامل اجراء خواهد کرد». نماینده ایران در آژانس انرژی اتمی نیز روز گذشته با تأیید این خبر اعلام کرد: «ایران طی یک اقدام اعتمادساز موقتا پروتکل الحاقی را اجرا می‌کند».

مهر ۸۲ نیز در دوره‌ای که حسن روحانی ریاست تیم مذاکرات هسته‌ای را برعهده داشت، ایران پروتکل الحاقی را برای حدود دو سال پذیرفت و براساس آن محدودیت‌هایی در برنامه هسته‌ای خود از جمله کارخانه یواف۶ اصفهان ایجاد کرد، اما با پایان دوره دولت اصلاحات، تولید کیک زرد از سر گرفته شد و پروتکل الحاقی که به‌صورت داوطلبانه اجرا می‌شد نیز با آغازبه‌کار دولت نهم، ملغی شد. بر مبنای قوانین آژانس، پروتکل الحاقی دسترسی بیشتر به بازرسان آژانس برای بازدید از اماکن هسته‌ای فراهم می‌کند. بیش از ۱۲۰ کشور در جهان پروتکل الحاقی را اجرا می‌کنند.

مهندسی معکوس هسته‌ای

شاید بتوان گفت یکی از بزرگ‌ترین اتفاقات مهندسی هسته‌ای در راه است. برای ورود به روند اجرائی برجام، محدود‌یت‌هایی در برنامه هسته‌ای ایران پذیرفته خواهد شد. ایران پروتکل الحاقی را خواهد پذیرفت و در رآکتور تحقیقاتی آب‌سنگین اراک، نطنز و فردو، میزان غنی‌سازی و ذخایر اورانیوم و سوخت، همچنین ساخت سانتریفیوژ، تعهداتی را می‌پذیرد که برخی از آن‌ها در یک بازه زمانی ۱۵ساله اجرائی می‌شود.

در بخش فنی محدودیت‌هایی اعمال می‌شود که در توافق محرمانه بین ایران و آژانس آمده است. این توافق هم‌زمان با توافق وین بین علی‌اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی و یوکیا آمانو، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به دست آمد. این توافق که به گواهی آمانو، تاکنون مراحل اجرائی خود را به‌خوبی سپری می‌کند، قرار است تکلیف موضوعات باقی‌مانده از گذشته از قبیل ابعاد احتمال نظامی را مشخص کند. آمانو قرار است تا ژانویه، گزارش نهایی خود از روند محدودیت برنامه هسته‌ای ایران را به شورای حکام ارائه کند و به‌دنبال‌ این روند که «راستی‌آزمایی» نام دارد، تعهدات طرف مقابل اجرائی می‌شود.

اگرچه روز گذشته فرمان لغو تحریم‌ها، توسط رئیس‌جمهوری آمریکا و اتحادیه اروپا صادر شد، اما اجرای لغو تحریم‌ها به زمانی که «روز اجرا» نام دارد موکول می‌شود. اگرچه این روز هنوز تعیین نشده و باید روزی بین طرفین برای اجرا مشخص شود، اما به نظر می‌رسد اجرائی‌شدن توافق و برداشته‌شدن عملی تحریم‌ها حدود دو تا چهار ماه آینده باشد. به گفته مقامات مسئول، انجام تغییرات در برنامه هسته‌ای ایران، حدود دو ماه زمان خواهد برد.

قدم‌های بعدی

بعد از اجرای تعهدات ایران، اتحادیه اروپا و کشورهای عضو آن آیین‌نامه‌ای اجرائی را صادر می‌کنند که بر اساس آن تحریم‌های مالی و اقتصادی مرتبط با هسته‌ای این اتحادیه علیه ایران از «روز اجرا» لغو می‌شود. دولت آمریکا بر اساس اختیارات رئیس‌جمهوری این کشور دستور توقف اجرای تحریم‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای علیه ایران را از «روز اجرا» صادر می‌کند.

در برنامه جامع اقدام مشترک تعهدات فنی پذیرفته شده ‌است. مهم‌ترین آن‌ها، بازطراحی قلب رآکتور اراک است. اگرچه این رآکتور همچنان آب سنگین خواهد ماند اما قرار است قلب رآکتور موجود خارج شده و تمام منافذ و ورودی‌های آن با بتن پر شود. این کار به شکلی انجام می‌گیرد که آژانس بتواند غیرقابل استفاده‌بودن آن‌ را برای کاربرد هسته‌ای در آینده راستی‌آزمایی کند. این کار با همکاری چین و آمریکا انجام می‌گیرد که مذاکراتی با طرف چینی هم انجام گرفت و چین به نمایندگی از ایران با طرف آمریکایی هم مذاکره کرد.

به گفته علی‌اکبر صالحی، فردو به استقرار یک‌هزار و ۴۴ ماشین اختصاص پیدا می‌کند: «دو آبشار قریب به ۳۵۰ ماشین در حال چرخش خواهند بود اما بدون تزریق گاز و چهار آبشار دیگر در حال چرخش نخواهند بود و تحت خلأ است و به آن اورانیوم تزریق نمی‌شود. دو آبشاری که در حال چرخش خواهند بود با هزار و ۴۴ ماشین سر جایش باقی می‌ماند تا اگر طرف مقابل روزی زیرقولش بزند فوری برگردانده ‌شود».

روند لغو تحریم‌ها

عراقچی صبح روز گذشته در یک برنامه تلویزیونی در مورد روند لغو تحریم‌ها توضیح داد که «لغو تحریم‌ها دو مرحله دارد؛ مرحله اول به‌طور رسمی توسط شورای وزیران انجام خواهد شد و زیرساخت لغو تحریم‌ها صورت می‌گیرد اما اجرای آن در مرحله دوم رخ خواهد داد؛ مرحله‌ای که طرفین اقدامات خود را انجام داده و اجرای «قانون لغو تحریم» روزی خواهد بود که به‌عنوان روز اجرائی‌شدن شناخته می‌شود».

معاون وزیر خارجه با اشاره به اقداماتی که دو طرف باید انجام دهند، گفت: «ما یک‌سری اقدامات را در فردو، نطنز و اراک انجام خواهیم داد و آن‌ها نیز مشغول تهیه یک‌سری پیش‌نویس‌ها و دستورالعمل‌ها برای شرکت‌ها و کمپانی‌ها و همچنین مکاتبات نامه‌های لازم در این زمینه خواهند شد».

در ازای اجرای این تعهدات فنی، تحریم‌ها علیه برنامه هسته‌ای ایران لغو می‌شود. این تحریم‌ها شامل تحریم ‌بانکی، بانک مرکزی، سوییفت، کشتی‌رانی، صنایع هواپیمایی و امکان مبادلات تجاری با جهان است.

بیانیه مشترک ظریف و موگرینی

فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و محمدجواد ظریف، وزیر خارجه ایران، در بیانیه‌ای مشترک اعلام کردند هر دو طرف به تعهدات خود در اجرای برجام متعهد هستد.

متن کامل بیانیه مشترک فدریکا موگرینی، نماینده عالی اتحادیه اروپایی و محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران که عصر دیروز منتشر شد، به این شرح است: «امروز «روز تصویب» برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) درباره برنامه هسته‌ای ایران است. این نتیجه تکمیل موفقیت‌آمیز بررسی برجام توسط نهادهای قانون‌گذاری کشورهای ماست. این نقطه عطف دیگری است که ما را یک گام دیگر به آغاز اجرای برجام که قویا به آن متعهد هستیم، نزدیک‌تر می‌کند.

ما زمان‌بندی درنظرگرفته‌شده در برجام را رعایت کرده‌ایم که بیانگر اراده جمعی ‌ما برای پایبندی به مفاد آن است. اکنون ایران اجرای تعهدات خود در زمینه هسته‌ای را با هدف تکمیل کامل و مؤثر آن‌ها آغاز خواهد‌کرد. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز مقدمات لازم برای نظارت و راستی‌آزمایی این گام‌ها را انجام خواهد داد. امروز اتحادیه اروپایی چارچوب قانونی لازم برای برداشتن تمام تحریم‌های اقتصادی و مالی مرتبط با برنامه هسته‌ای را تصویب کرد.

این قوانین در «روز اجرائی‌شدن» برجام، هم‌زمان با اجرای اقدامات هسته‌ای توافق‌شده توسط ایران و راستی‌آزمایی آن‌ها از سوی آژانس، لازم‌الاجرا خواهد شد. امروز ایالات متحده برای توقف اعمال تحریم‌های مرتبط با هسته‌ای کنگره همچنان که در برجام مشخص شده است، اقدام می‌کند. این اقدام از روز اجرائی‌شدن برجام، زمانی که آژانس اجرای اقدامات هسته‌ای توافق‌شده توسط ایران را راستی‌آزمایی کند، لازم‌الاجرا خواهد شد و نیز دستور اتخاذ تمامی تدابیر مقتضی دیگر برای توقف اعمال تحریم‌ها، شامل لغو دستورات اجرائی و صدور مجوز فعالیت‌ها همچنان که در برجام مشخص شده است، صادر می‌شود. ‌

به‌منظور فراهم‌کردن هرچه ‌بیشتر زمینه‌های لازم برای اجرای برجام، کمیسیون مشترک پیش‌بینی‌شده در برجام اولین نشست خود در سطح مدیران سیاسی را در تاریخ ۲۷ مهر در وین برگزار خواهد کرد. همه طرف‌ها کماکان قویا متعهد هستند که اجرای برجام در سریع‌ترین زمان ممکن را تضمین کنند. بدین منظور، ما همه آمادگی‌های لازم را فراهم خواهیم کرد».