پریسا هاشمی / «تهران امروز»

بار دیگر انتشار یک آمار تکان دهنده از سوی یک مقام عالی رتبه دولتی همه نگاه‌ها را به مقوله «فرار مغز‌ها» کشاند. اصطلاحی که طی دهه‌های گذشته در کشور استفاده از آن به واسطه خروج عجیب و غریب نخبگان از کشور شدت گرفت. هشداری که‌گاه جدی گرفته شد و سیاست‌های تشویقی برای کنترل و کاهش خروج نخبگان و متخصصین از کشور تصویب شد و‌گاه مانند دولت گذشته و از سوی رئیس دولت این موضوع «بی‌اهمیت» خوانده شد. چرا که محمود احمدی‌نژاد فرض بر این داشت ایران سرچشمه جوشش نخبگان است و نباید نگران خروج تعداد معدودی از آن‌ها شد. او گفته بود: «اگر در کشور ما مهندس و متخصص بیشتر از نیاز کشور است به نظر من اشکال ندارد که این‌ها به خارج از کشور بروند. من برداشت منفی از این امر نمی‌کنم. برخی رفتن مهندسان را مذموم می‌دانند در حالی که در دنیا نیروی انسانی جابه جا می‌شود و این کار در صورتی که به کار ما لطمه نزند، به نظر من حسن است، چرا که این‌ها هر جا می‌روند با خود فرهنگ ایران را می‌برند.»

البته بسیاری این اظهارات رئیس دولت دهم را‌‌ همان زمان به چالش کشیدند؛ چرا که آمار‌ها نشان می‌داد لزوما همه افرادی که از کشور خارج می‌شوند مهندس و کارگر فنی عادی نیستند. استناد افراد منتقد به آمارهای بنیاد ملی نخبگان و صندوق بین‌المللی پول بود. طی ۴سال یعنی از سال ۸۲ تا ۸۶ حدود ۷۰۰ نفر از نفرات بر‌تر کنکور و دارندگان مدال طلای المپیادهای داخلی و جهانی از کشور خارج شده‌اند.

همچنین عدد رسمی خروج تحصیلکرده‌هایی با رتبه‌های مختلف کنکور و با تحصیلاتی از مقطع کار‌شناسی به بالا به رقم سرسام‌آور ۱۵۰هزار نفر در سال می‌رسد. رقمی که وزیر علوم دولت یازدهم را هم به آن حساس کرده است و می‌گوید: «فرار مغز‌ها بزرگ‌ترین خسارت کشورهای در حال توسعه در عصر حاضر است.»

دکتر رضا فرجی دانا که در مراسم تجلیل از نفرات بر‌تر هجدهمین المپیاد علمی دانشجویی کشور سخن می‌گفت درباره زیان‌های مالی خروج نخبگان از کشور هم توضیحات تکان دهنده‌ای ارائه داد: «تربیت یک نفر نخبه برای ما یک میلیون دلار هزینه دارد که با مهاجرت مغز‌ها سالانه ۱۵۰هزار نفر در سال از کشور، ۱۵۰ میلیارد دلار به دیگر کشور‌ها کمک می‌کنیم.»

وی در ادامه کشور چین را به عنوان الگویی مناسب برای بستر‌سازی جهت حفظ نخبگان توصیف کرد و گفت: «کشور چین با ۵/ ۱ میلیارد نفر جمعیت حرکتی را آغاز کرده که با سه یا چهار برابر کردن پیشنهادهای کاری، نخبگان خود را از آمریکا به چین برمی گرداند اما ما فقط نظاره‌گر خروج نخبگان از کشور هستیم.

نگران نباشیم نخبه‌ها از دست می‌روند

البته اظهارات وزیر علوم برای کسانی که فعالیت رسانه‌ای در حوزه دانش و فن‌آوری داشته‌اند چندان غریب نبود. آمار و اطلاعاتی که پیش از این بنیاد ملی نخبگان و صندوق بین‌المللی پول آن‌ها را منتشر کرده بودند هم نشان می‌داد که ایران همچنان در بین ۹۱ کشوری که دچار عوارض خروج نخبگان و تحصیلکردگان هستند همچنان بر سکوی اول ایستاده است. انتشار این آمار برای رسانه‌های غربی هم جالب بود به‌طوری که خبرگزاری فرانسه در گزارشی اعلام کرده که ایران از کارآمد‌ترین جوانان در خاورمیانه برخوردار است که لیست بلند بالای موفقیت جوانان نخبه ایرانی در دنیا این موضوع را تایید می‌کند.

معنای اصلی فرار مغز‌ها

دکتر علی مقداری معاون آموزشی سابق دانشگاه شریف، درباره فرار مغز‌ها به تهران امروز می‌گوید: وا‍ژه فرار مغز‌ها از نظر من مورد قبول نیست. اینکه بگویند افراد و نخبگان فرار می‌کنند، این طوری نیست. من تعبیر دیگری دارم. برای کشورهای در حال توسعه مثل ایران، این مقوله خروج سرمایه است. سرمایه‌هایی که مثل سرمایه‌های مادی نمی‌توان در گاوصندوق حبسشان کرد تا کسانی که به آن‌ها چشم‌داشت دارند، به آن‌ها دسترسی نداشته باشند.

جذب و نگهداری نیروی انسانی مدیریت خاص خودش را دارد. لذا افراد بیشتر دنبال فرصت هستند؛ فرصت‌های بهتر برای زندگی بهتر، آرامش و آسایش و درآمد و شغل بهتر. این ویژگی در تمام انسان‌ها هست. قطعا اینطوری تصمیم گرفته‌اند که آینده بهتری برای خودشان و خانواده‌شان رقم بزنند. نمی‌توانیم بگوییم کسی که دارد می‌رود به کشورهای دیگر، به کشورش علاقه‌ای ندارد. آنچه که اشکال دارد و اتفاق می‌افتد این است که موجش فراگیر و به اصطلاح غیرقابل کنترل بشود. وگرنه در حالت طبیعی این اتفاق در همه جای دنیا می‌افتد.

عواملی موثر در مهاجرت سرمایه‌های انسانی

به گفته معاون آموزشی سابق دانشگاه صنعتی شریف عوامل متعددی سبب نارضایتی انسان از محیط زندگی‌اش می‌شود. او می‌گوید: برای من خیلی جالب است که ما ایرانی‌ها کلا برعکس غربی‌ها خیلی آدم‌های مهاجری نیستیم و نبودیم. به‌طور سنتی در جامعه ما خیلی دوست ندارند که جایشان را عوض کنند. اینجاست که آدم باید فکر کند واقعا چرا جوان‌های ما به‌ویژه برای تحصیل کردن به فکر تغییر مکان می‌افتند و دنبال فرصت‌های بهتر هستند. این نارضایتی‌ها می‌تواند اقتصادی، اجتماعی و احترام باشد.

این استاد دانشگاه در ادامه توضیح می‌دهد: خیلی از بچه‌ها بیشتر برای ادامه تحصیل و دانشگاه و علم‌اندوزی می‌روند. طبیعی است که در کشورهای در حال توسعه که قسمتی از جوانان که نیاز به علمشان در خارج از کشور فراهم است، به قصد ادامه تحصیل می‌روند و بعضا هم جذب آنجا می‌شوند. ازدواج می‌کنند و کار می‌گیرند و زندگی تشکیل می‌دهند. دنیا دنبال افرادی است که عملا از خلاقیت بالایی برخوردارند و در این میان ماهر‌ترین، عالم‌ترین و متخصص‌ترین افراد بیشترین سهم را در این تحرک و جابه‌جایی نسبت به گذشته دارند. هر کشور بر اساس منافع خودش برنامه دارد تا مدیریت کند که ماهر‌ترین و متخصص‌ترین و عالم‌ترین نیرو‌ها را در جامعه خودش نگه دارد. ولی نه اینکه نگه دارد که بیکار بگردند. باید برای این‌ها برنامه داشت و از تخصص آن‌ها به نحو احسن به نفع کشور استفاده کرد.

تجربه نشان داده که افراد عالم افرادی نیستند که بخواهند عمر و وقت خودشان را به بطالت بگذارند. وقتی که احساس بکنند به دلایل مختلف فرصت‌های شغلی مناسبی در کشور خودشان وجود ندارد، تصمیم به مهاجرت می‌گیرند و اینجاست که ما باید احساس نگرانی بکنیم.

مقصد اکثر دانشجویان کجاست؟

وی با اشاره به آمار ۱۰-۱۲ هزار نفری دانشجویان ایرانی در کشور مالزی می‌گوید: در بین آن‌ها کمتر نخبه‌ای وجود دارد. دنیا دنیای رقابتی است. دانشجو‌ها متناسب با سلایق و توانمندی‌ها و فضای رقابتی مقصد انتخاب می‌شوند. هر کسی جایگاه خودش را پیدا می‌کند. شاید دانشجوی بهتر برود آمریکا اما دانشجوی متوسط برود اروپا یا جای دیگری. در درجه اول عشق به وطن است که برخی را نگه می‌دارد. عده زیادی در جامعه ما هستند که خیلی هم نخبه‌اند و حتی نخبهتر از آن‌ها که رفته‌اند. بعضی‌ها هم وابستگی خانوادگی یا مذهبی شدید دارند و عملا شرایط کشورشان را با افتخار پذیرفتند. حتی تلاش می‌کنند که این شرایط را هر روز بهتر و بهتر کنند. سختی‌ها و مشکلات اقتصادی و چیزهای دیگر را به جان می‌خرند چون می‌خواهند در تغییر کشورشان نقش داشته باشند.

نگرش و وظایف مسئولان به مهاجرت

وی با بیان اینکه برخی از این مهاجرت‌ها به سیاست‌های مسئولان در نگاه به همین نخبگان برمی‌گردد، می‌افزاید: شما اگر در زندگی شخصی خودت به ماشین خودت خسارتی برسد، با اینکه مادی هم هست قطعا ناراحت می‌شوی. حالا چطور می‌شود که آدم بابت از دست دادن سرمایه‌هایش ناراحت نشود؟ قطعا باید نگران باشد. باید حواسمان به نخبگان باشد. ممکن است یکی نخبه باشد و از نظر علمی بالا باشد، ولی معنی‌اش این نیست که دانش سیاسی بالایی هم داشته باشد. شاید یک وقت اظهارنظری، حرفی بگوید اما از ته دلش نیست. نباید به واسطه این حرف‌ها زود طردشان کنیم. به آن‌ها فرصت بدهیم. هیچ‌کس دوست ندارد به کشوری برود که غریبه باشد. برای آنهایی که رفته‌اند خیلی نمی‌شود کاری کرد. باید ببینیم که چگونه می‌توانیم از آن‌ها در آن کشور‌ها به نفع منافع کشور استفاده کرد. ولی باید نگران آنهایی باشیم که هنوز نرفته‌اند ولی در سرشان چیزهایی می‌پرورانند. باید شرایط را برای آن‌ها مهیا کنیم که جلوی خسارت را هر کجا بگیریم منفعت است. قطعا اگر این شرایط خوب باشد و آنهایی که رفته‌اند بدانند که هموطن‌ها و همکارهای آن‌ها وضعیت خوبی دارند، قصد می‌کنند که برگردند.

سیاست‌ها و برنامه‌ریزی دقیق چیست؟

دکتر مقداری در ادامه می‌افزاید: ببینید ما یک مشکل فرهنگی در جامعه‌مان داریم که هر وقت بحث از نخبگان و مغز‌ها می‌شود یک دفعه همه احساس می‌کنند که همه تحصیلکرده‌ها چنین شرایطی دارند. این‌ها آن آدم‌های لبه‌ تیز فارغ‌التحصیلان هستند که تعدادشان در کشور زیاد نیست. این‌ها معمولا آدم‌های پرتوقع و پرادعایی هم نیستند. افرادی متواضع هستند که احساس می‌کنند باید به آن‌ها احترام گذاشته شود و شرایط کاری مناسبی برای آن‌ها فراهم بشود. به حرف‌هایشان توجه شود و سیاستمدارهای کشور آن‌ها را درک کنند. نیازهای این‌ها را از بعد علمی، فن‌آوری و تجهیزاتی برای پیاده کردن ایده‌هایشان درک بکنند. کسی که نخبه است نمی‌گوید من نخبه‌ام. دیگران این موضوع را تشخیص می‌دهند. این‌ها که می‌آیند می‌گویند نخبه‌اند بدون رودروایسی کلاهبر دارند. کشور‌ها و دانشگاه‌های پیشرفته با استفاده از همین پارامتر‌ها به روش‌های خودشان افراد را جذب می‌کنند.

ما هم وظیفه داریم که در دانشگاه‌ها و بخش‌های دیگر برنامه‌ریزی داشته باشیم. معمولا هم وقتی به مقوله‌ای مثل زمینه‌های امنیتی و دفاعی توجه کرده‌ایم موفق بوده‌ایم. هر جا که برای نظام مهم بوده و سرمایه‌گذاری کرده و به نیروهای نخبه توجه کرده‌اند، جواب گرفته‌. متاسفانه برای نخبگان رده بالایمان در حد یک تیم فوتبال هم ارزش قائل نشده‌ایم. گاهی اوقات من خودم می‌گویم ‌ای کاش ما در حد ورزش به دانشگاه‌ها توجه می‌کردیم. آمار دقیقی از فراد نخبه‌ای که مهاجرت می‌کنند در دست نیست و هر کس هم که بگوید آمار دقیق دارد غلط است.