شرق / محمد‌حسین نجاتی
سه‌شنبه ۹ خرداد ۱۳۹۱

۶۲درصد از دانش‌آموزان مدال‌آور المپیادی كشور طی ۱۴سال گذشته به كشور‌های توسعه‌یافته دنیا اعم از آمریكا و كانادا مهاجرت كرده‌اند. طی بررسی صورت گرفته در روزنامه «شرق» از مجموع ۲۲۵ دانش‌آموز ایرانی كه طی سال‌های ۱۳۷۲ (۱۹۹۳م) تا ۱۳۸۶ (۲۰۰۷م) در ۵۳ المپیاد جهانی شركت كردند بیش از۱۴۰ نفر معادل ۲/ ۶۲‌ درصد آنها هم‌اكنون در یكی دانشگاه‌های مطرح دنیا در آمریكا و كانادا تحصیل می‌كنند.

دانش‌آموزان و مدال‌آوران دیروز ایران و دانشجویان، اساتید و متخصصان امروز كشورهای توسعه‌یافته طی ۱۴سال گذشته در چهار زیرگروه المپیاد‌های جهانی ریاضی، فیزیك، شیمی و كامپیوتر مدال‌آور بودند و بنا به هر شرایطی بخش عظیمی از آنها هم‌اكنون كشور دیگری را به عنوان محل تحصیل و زندگی خود انتخاب كرده‌اند. نخبگانی كه به دلیل كسب رتبه‌های بین‌المللی در المپیاد‌های معتبر علمی در دنیا مصداق یا نشانه روشنی برای فرار مغزها یا مهاجرت نخبگان هستند. آنها در كنار بسیاری از نخبگان ایرانی كه مارك یا برچسب حضور در المپیاد‌های جهانی را ندارند و با چراغ خاموش پا از جغرافیای مرزی كشور بیرون می‌گذارند، بخش عمده‌ای از جامعه نخبگان ایرانی در كشورهای توسعه‌یافته را تشكیل می‌دهند. براساس بررسی‌های صورت گرفته طی سال‌های ۱۹۹۳ تا ۲۰۰۶ همه ساله تیم‌های سه تا پنج نفره دانش‌آموزان ایرانی پای ثابت المپیاد‌های جهانی بودند.

طی این سال‌ها در گروه فیزیك ۶۵ نفر، ریاضی ۵۶ نفر، كامپیوتر ۵۶، شیمی ۴۸ نفر شركت كرده و مدال‌آور بوده‌اند. ۲/ ۶۹‌ درصد المپیاد فیزیك، ۷/ ۷۶‌ درصد ریاضی، ۵۰‌ درصد كامپیوتر و ۵۰‌ درصد شیمی هم‌اكنون با خروج از ایران در دانشگاه‌های مطرح و درجه اول دنیا در كشورهای آمریكا، كانادا، فرانسه و آلمان مشغول تحصیل، تدریس و پژوهش هستند. میزبان آنها دانشگاه‌ها و مراكز تحقیقاتی برتر و تاثیر‌گذاری در دنیا همچون دانشگاه هاروارد، استنفورد، ام‌آی‌تی، كالیفرنیا، كمبریج، جان هاپكینز و پرینسون در آمریكا و دانشگاه تورنتو و سایمون‌فریز در كانادا هستند.

صندوق بین‌المللی پول در گزارش سال ۲۰۰۹ خود اعلام كرده‌است ایران به لحاظ مهاجرت نخبگان، با مهاجرت سالانه ۱۵۰ تا ۱۸۰‌هزار متخصص در میان ۹۱ كشور در حال توسعه یا توسعه نیافته جهان، مقام نخست را دارد. همچنین طبق آمار ارایه شده توسط مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۸۹ نیز، ۶۰‌هزار نفر از ایرانیانی كه در این سال مهاجرت كرده‌اند در زمره مهاجران نخبه دسته‌بندی می‌شوند و بخش عظیمی از آنها را متخصصان ایرانی تشكیل می‌دهند. نكته قابل توجه دیگر عدم تمایل به بازگشت به كشور با توجه به فراهم شدن موقعیت بالای شغلی و زندگی برای متخصصان ایرانی در كشور‌های میزبان به‌خصوص آمریكا و كاناداست. به طوری‌كه بسیاری از دانش‌آموزان دیروز و متخصصان امروز در حال حاضر در دوره فراغت از تحصیل و مشغول به انجام امور تخصصی و پژوهشی شده‌اند.

مبدا كجاست؟ دانشگاه شریف

براساس بررسی‌های صورت گرفته در صفحات اینترنتی نخبگان ایرانی در دانشگاه‌ها و دریافت رزومه‌های علمی از بخش زیادی از آنان بیش از ۹۴‌ درصد نخبگان ایرانی كه هم‌اكنون در دانشگاه‌های مطرح دنیا در حال تدریس یا تحصیل هستند، دوره لیسانس خود را در دانشگاه صنعتی شریف تهران گذرانده‌اند. این نسبت در شركت‌كنندگان المپیاد فیزیك، ریاضی و كامپیوتر بیش از المپیاد شیمی معنا‌دار است. چرا كه در رشته شیمی با توجه به توسعه نسبی دانشگاه‌های علوم پزشكی كشور، نخبگان بیش از دانشگاه شریف جذب این دانشگاه‌ها به‌خصوص در رشته‌های علوم پزشكی می‌شوند. اما این مساله چیزی از امپراتوری شریف در میان دانشگاه‌های فنی - مهندسی كم نمی‌كند. امپراتوری‌ای كه به گواه بسیاری از اساتید و مسوولان آن دانشجویانش مانند برگ‌ریزان پاییزی از این دانشگاه كم می‌شوند و پس از طی دوران لیسانس با اولین پاسخ مثبت دانشگاه‌های آمریكایی و كانادایی با شریف خداحافظی می‌كنند. اگرچه دانشگاه شریف طی سال‌های اخیر یكی از برترین كرسی‌های دانشگاهی كشور را در زمینه‌های فنی و مهندسی پرورش داده است، اما در كنار این اقدام شاید بتوان این دانشگاه را پرازدحام‌ترین سكوی پرتاب نخبگان به كشور‌ها و كرسی‌های دانشگاهی توسعه‌یافته خواند.

مقصد كجاست؟ آمریكا

اقبال آمریكا برای جذب نخبگان ایرانی بالاتر از كشور‌های اروپایی است. این اقبال بیش از پیش ناشی از توسعه‌یافتگی بالای كرسی دانشگاهی در این كشور و سهم پنج دانشگاه آمریكایی از مجموع ۱۰ دانشگاه برتر دنیا در بسیاری از رده‌بندی‌های معتبر بین‌المللی است.

در حال حاضر از میان ۱۴۰ دانش‌آموزی كه طی سال‌های ۱۹۹۳ تا ۲۰۰۷ با شرایط نخبگی جذب دانشگاه‌های معتبر دنیا شده‌اند، سهم آمریكا با سایر كشور‌های دنیا قابل قیاس نیست. دانشگاه‌های آمریكا در زیر گروه‌های مختلف میزبان ۴/ ۶۶ درصد از نخبگان بررسی شده بودند.سهم دانشگاه‌های آمریكا از جذب دانش‌آموزان مدال‌آور در المپیاد فیزیك ۷۵‌درصد، در المپیاد شیمی ۷/ ۴۰ درصد، المپیاد كامپیوتر ۸۴ و در المپیاد ریاضی ۹/ ۹۰‌ درصد از نخبگان ایرانی بوده است. آماری كه اثبات می‌كند كشور آمریكا و كرسی‌های دانشگاهی آن بزرگ‌ترین میزبان نخبگان درجه اول ایرانی طی سال‌های اخیر بوده است.

پس از آمریكا كشور كانادا با اختلافی معنادار در زیر گروه‌های المپیاد فیزیك میزبان ۱۵‌درصد، در المپیاد شیمی ۳/ ۵۹‌ درصد، المپیاد كامپیوتر ۱۶ و در المپیاد ریاضی ۱/ ۹ درصد از نخبگان ایرانی بوده است. (موارد اندكی نیز از حضور نخبگان بررسی شده در كشور‌های فرانسه، آلمان، برزیل و انگلیس نیز وجود داشته كه به دلیل اختلاف آماری معنادار بسیار زیاد در گزارش به آن اشاره نشده است). با توجه به آمار‌های مطرح شده پیشتازی كانادا در رشته شیمی از آمریكا در جذب نخبگان ایرانی قابل مشاهده است. براساس بررسی صورت گرفته نیاز كشور كانادا نسبت به جذب دانشجویان پزشكی و تقویت جامعه پزشكی این كشور دلیل روشنی برای جذب نخبگان ایرانی در رشته شیمی است.

۶۵ درصد نخبگان در دانشگاه‌های درجه یك آمریكا رده‌بندهای معتبر بین‌المللی همه ساله پنج دانشگاه درجه یك آمریكا در میان ۱۰ دانشگاه برتر دنیا را از قلم نمی‌اندازند؛ دانشگاه‌های هاروارد، استانفورد، موسسه تكنولوژی هاروارد (ام‌آی‌تی) شیكاگو و پرینستون كه سهم بالایی در تولید علوم در این كشور دارند.

براساس بررسی صورت گرفته از رزومه علمی ۱۴۰ نخبه ایرانی كه در المپیاد‌های علمی از سال ۱۹۹۳ تا ۲۰۰۷ مدال‌آور بودند، ۴/ ۶۶‌ درصد در دانشگاه‌های آمریكا مشغول به تدریس، تحصیل و پژوهش هستند. نكته حایز اهمیت آن است كه از مجموع كل آنها بیش از ۳/ ۶۵‌ درصد از دانش‌آموزان دیروز و متخصصان امروز در چهار دانشگاه درجه اول آمریكا جذب شده‌اند.

در این میان سهم موسسه تكنولوژی هاروارد (ام‌آی‌تی) ۵/ ۲۲‌ درصد، سهم دانشگاه استانفورد ۵/ ۲۲‌ درصد، سهم دانشگاه كالیفرنیا ۹/ ۱۳‌ درصد، سهم دانشگاه پرینستون ۱/ ۲ و دانشگاه شیكاگو در كالیفرنیا ۳/ ۴‌ درصد است.

سرنوشت نخبگان ایرانی در دانشگاه‌های كانادا نیز همچون دانشگاه آمریكا با دانشگاه‌های مطرح این كشور همراه شده است. به طوری‌كه از مجموع ۱۴۰ نخبه بررسی شده ۵/ ۲۳‌ درصد یا ۳۳ نفر در چهار دانشگاه مطرح كانادا یعنی دانشگاه تورنتو، واترلو، سایمون فریز و مونترال در حال تحصیل، تدریس و پژوهش هستند.

آغوش باز «گوگل» و «مایكروسافت» روی نخبگانشاید به جرات بتوان گفت كه دانشگاه‌های آمریكا ایستگاه اول نخبگان ایرانی هستند. در حال حاضر بسیاری از این نخبگان و متخصصان جذب شركت‌های غول بزرگ فناوری، زیر گروه‌های صنعت و دانشكارن (knowledge workers) شده‌اند. بررسی‌های صورت گرفته در روزنامه شرق نشان می‌دهد شركت‌های بزرگ گوگل و مایكروسافت، بیشترین سهم را در این میان دارند.

هم‌اكنون بهشاد بهزادی فوق دكترای زیست‌شناسی مولكولی محاسباتی از موسسه ماكس پلانك و دارنده مدال نقره المپیاد كامپیوتر در سال ۱۹۹۸ در كشور پرتغال و محمدحسین باطنی فارغ‌التحصیل دانشگاه پرینستون آمریكا و دارنده مدال طلای المپیاد كامپیوتر در سال ۲۰۰۲ در كشور فنلاند هر دو از اعضای اصلی تیم تحقیقاتی شركت فناوری اطلاعات گوگل در كشور آمریكا هستند. همچنین امید اعتصامی فارغ‌التحصیل دانشگاه بركلی ایالت كالیفرنیای آمریكا، دارنده مدال نقره المپیاد كامپیوتر در سال ۲۰۰۱ در كشور چین، محمدعلی ابام فوق دكترای مهندسی كامپیوتر هندسه محاسباتی و گسسته در دانشگاه دورتموند آلمان، دارنده مدال برنز المپیاد جهانی ریاضی در سال ۱۹۹۵ در كشور كانادا و محسن بیاتی فوق دكترای فناوری اطلاعات از دانشگاه استانفورد، دارنده مدال طلای المپیاد جهانی ریاضی در سال ۱۹۹۷ در كشور آرژانتین و شاهد حاجی علی احمد دكترای علوم ریاضی در دانشگاه میشیگان آمریكا، دارنده مدال طلای المپیاد جهانی ریاضی در سال ۱۹۹۸ در كشور تایوان نیز هر چهار نفر از اعضای گروه تحقیقاتی شركت مایكروسافت در كشور آمریكا هستند.

زبان تلخ آمار

براساس آمار‌های منتشر شده از سوی محققان هم‌اكنون چهار تا پنج‌میلیون مهاجر ایرانی در ۳۲ كشور جهان حضور دارند. آمریكا با نزدیك به یك‌میلیون ایرانی بیشترین سهم را دارد و بیش از یك چهارم ایرانی تبار‌های آمریكا دارای مدرك فوق لیسانس و دكترا هستند كه در میان ۶۷ گروه نژادی آمریكا این بالاترین شاخص تحصیلات است. از سوی دیگر ایرانیان مقیم خارج از كشور دست‌كم سرمایه‌ای بالغ بر ۸۰۰‌میلیارد دلار را دارا هستند كه معادل با بیش از یك دهه پول فروش نفت در كشور است.

صندوق بین‌المللی پول نیز در سال ۲۰۰۹ می‌گوید بیش از ۵۰۰ پروفسور ایرانی در ایالات متحده وجود دارد كه در ام‌آی‌تی یا استانفورد یا دیگر مراكز علمی و دانشگاهی آمریكا تاثیر‌گذار هستند و این رقم معادل با یك پنجم كل استادان ایران در داخل كشور است. چراكه در حال حاضر كل استادان در داخل ایران در سال ۹۰-۸۹ برابر با دوهزار و ۵۶۰ نفر بوده است. چندی پیش نیز سازمان توسعه ملل متحد گزارشی را منتشر كرد و براساس آن مشخص شد كه ایران با ۱۵۰ تا ۱۸۰‌هزار نفر خروجی ركورددار مهاجرت نیروی متخصص است. براساس معادله‌های اقتصادی خروج سالانه این میزان نیروی متخصص برابر است با خروج ۵۰‌میلیارد دلار سرمایه در هر سال است.

غم‌انگیز‌تر آنكه براساس پژوهش صورت گرفته در دانشكده علوم اجتماعی دانشگاه تهران بیش از ۷۰‌درصد دانشجویان دكترای آن دانشگاه كه موفق به دریافت مدرك دكترای خود شده‌اند به فكر مهاجرت هستند.