اعتماد / وحید اسلامی

روند ‌رشد اعتیاد بین جوانان كشور در دوره‌یی ۷ ساله تقریبا دو برابر بوده است

پدیده اعتیاد و قاچاق مواد مخدر مساله‌یی پیچیده و چندبعدی است و نظام حاكم براین پدیده همواره با تكیه بر سه عنصر تولید، توزیع و مصرف توانسته است عرصه‌های وسیع و مهم اقتصادی را در اختیار بگیرد و دست‌اندركاران آن در سایه فعالیت‌های آشكار و پنهان توانسته‌اند منافع زیادی را كسب كنند.

این پدیده شوم، طی سال‌های اخیر گریبانگیر جامعه ایران نیز شده و كاركرد ضعیف اقتصاد دولتی ما و پیامدهای آن از جمله فقر، بیكاری، محرومیت و وجود شبكه‌های قدرتمند قاچاق مواد مخدر، در كنار انگیزه‌های قوی فردی برای مصرف، زمینه را برای افزایش تولید و توزیع این ماده آماده كرده است. سودآور بودن تولید مواد مخدر و تقاضای روزافزون برای مصرف، آستانه ریسك‌پذیری قاچاقچیان را بالا برده و بازار مواد مخدر را به خصوص میان جوانان ایرانی رونق داده است.

اكنون و به‌رغم اقدامات دولت‌ها در ایران جهت كنترل تولید و عرضه مواد مخدر، ایجاد ستاد مبارزه با مواد مخدر، راه‌اندازی مراكز درمانی و بازپروری، همچنان با افزایش آمار معتادان و قاچاقچیان روبه‌رو هستیم.

طه طاهری جانشین دبیركل ستاد مبارزه با مواد مخدر ریاست جمهوری در خرداد 88 در گفت‌وگو با سایت این ستاد اعلام كرد: «با توجه به تغییر ساختار جمعیتی ایران و تغییر الگوی مصرف مواد مخدر و گرایش بیشتر جوانان به سمت اعتیاد، میانگین سن اعتیاد در كشور ما به 5/ 32 سال كاهش یافته است.»

از یك سو براساس تعریف سازمان ملل متحد 68درصد از جمعیت 70 میلیونی ایران، جوان هستند. طبق تعریف این سازمان جمعیت جوان شامل گروه سنی 15 تا 29 سال می‌شود. از سوی دیگر مركز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، با استناد به نتایج سرشماری عمومی سال 1385 تصریح كرده كه «برخی از آسیب‌ها همانند اعتیاد در میان جوانان روندی صعودی داشته و در یك دوره هفت‌ساله تقریبا دو برابر شده است.» این امر، نشانه بحران پنهان در سطح و عمق جامعه ما است.

همجواری ایران با تركیه، افغانستان و پاكستان و داشتن مرزهای طولانی با این سه كشور؛ تحولات سیاسی؛ بروز جنگ‌های پراكنده در مرزها، ترانزیت مواد مخدر تولید شده از مسیر ایران و... موجب شده تا جوانان كشورمان بطور تمام‌عیار در معرض آسیب جدی مواد مخدر قرار بگیرند.

«فریبرز رییس‌دانا» اقتصاددان و استاد دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی؛ معتقد است «مافیای مواد مخدر در ایران معمولا در غرب كشور فعال است و از طریق مافیای تركیه فعالیت می‌كند. هرچه از غرب به طرف شرق كشور برویم از نقش مافیا كاسته شده و بر نقش گروه‌های خانوادگی؛ قومی و محلی افزوده می‌شود.»

به باور او ورود مواد مخدر به ایران بطور عمده از استان‌های سیستان و بلوچستان و خراسان‌ها صورت می‌گیرد كه بخشی از آن مصرف داخلی دارد و بخش عمده آن نیز از طریق ایران به كشورهای اروپایی و امریكا ترانزیت می‌شود. مافیای ترانزیت مواد مخدر با برخورداری از فرصت عبور از كوهستان‌ها، كویر و مرزهای غربی، شرقی و جنوبی موقعیتی استثنایی دارد.

به گفته این اقتصاددان در ایران در قیاس با دیگر كشورها؛ نسبت افراد خرده‌فروش به معتاد بسیار بالاست. در انگلیس به ازای هر 20 معتاد یك توزیع‌كننده جزء وجود دارد، اما در ایران این نسبت چهار به یك است. قاچاقچیان خرده‌پا تنها ورود 15درصد مواد مخدر وارداتی به ایران را به عهده دارند؛ در حالی كه 85درصد دیگر توسط باندهای مافیایی بزرگ وارد كشور می‌شود.

«رییس‌دانا» كه یك محقق در امور اعتیاد است و با ستاد مبارزه با مواد مخدر و شهرداری نیز همكاری می‌كند؛ می‌گوید: «محاسبه تعداد افراد مرتبط در سطوح بالاتر به دلیل پیوندهای قومی ـ قبیله‌یی و خانوادگی بسیار مشكل است. اما بطور تقریبی می‌توان 200 یا حداكثر 300 نفر را با توزیع‌كنندگان عمده مواد مخدر در كل ایران مرتبط دانست. این محاسبه از طریق تعداد پرونده‌های كشف شده و یكی از راه‌های تقریبی به دست آوردن آمار و ارقام در این زمینه است.»

به اعتقاد او؛ «تعداد پرونده‌های كشف شده را باید در عدد 10 ضرب كرد تا آمار تقریبی به دست آید.» رییس‌دانا تاكید می‌كند: «آنچه از تجارت جهانی مواد مخدر در ایران به گردش درمی‌آید و مصرف می‌شود بین دو تا 5/ 2 میلیارد دلار است. این حجم حاصل محاسبه قیمت ورودی و قیمت نهایی است. یعنی هم قیمت بیابانی و هم قیمت خیابانی.»

نكته مهم و قابل ذكر این است كه طی سال‌های گذشته میزان مصرف مواد مخدر بسیار بالا رفته و در مقابل، شاهد افت قیمت آن هستیم. برای نمونه در فاصله سال‌های 1383 و 1384 قیمت یك كیلوگرم تریاك «یك میلیون و 200 هزار تومان تا یك میلیون و 300 هزار تومان» بود و بعد از آن تنزل یافت. یعنی قیمت یك كیلوگرم تریاك در سال 1386 در تهران بطور متوسط 600 هزار تومان و نرخ خرده‌فروشی برای هر گرم 900 تومان بود و در همان زمان هرگرم شیره تریاك به قیمت 2500 تومان به فروش می‌رسید. همچنین واحد فروش شیشه «صوت» (هر صوت یك دهم‌گرم) است و در سال 1386 قیمت یك «صوت» شیشه در سطح تهران 11 هزارتومان بود در حالی كه هر صوت شیشه در سال 1385 حدود 15 هزارتومان به فروش رفته است.

به گفته طه طاهری، قیمت هر كیلوگرم ماده مخدر شیشه در سال 1387 از 120 میلیون تومان به 25 میلیون تومان كاهش یافته است. ماده‌یی كه در مكان‌های دو در یك متری و در كوچه پس‌كوچه‌های تهران تولید می‌شود. (ایلنا 23/8/88)

متاسفانه انواع اعتیادآورهای صنعتی مانند قرص «اكس» یا «اكستازی» در دو نوع «مرغوب و نامرغوب» یا «خالص» و «گچی» در شهرهای بزرگ و كوچك ایران عرضه می‌شود. در سال 1387 قیمت یك قرص اكس خالص در تهران به طور متوسط 9 تا 11 هزار و 500 تومان و یك قرص اكس‌گچی سه تا چهار هزار تومان بود كه نسبت به سال قبل از آن كاهش داشته است.

بسیاری از مصرف‌كنندگان مواد مخدر دختران جوان؛ زنان و مردانی هستند كه معمولا در محل زندگی خود اقدام به خرید مواد نمی‌كنند و مناطق حاشیه‌یی شهرها و جاده‌های متروك موقعیت مناسبی برای قاچاقچیان فراهم كرده است بطوری كه میزان گردش مواد مخدر در این مناطق بسیار بیشتر از مراكز شهرها است. هرچند كه هیچ نقطه‌یی از نفوذ مواد مخدر مصون نمانده است.چندی پیش اعلام شد قاچاق مواد حتی در سطح خرده‌فروشی هم كاملا سازمان یافته و به صورت شبكه‌یی صورت می‌گیرد و دستگیری فروشندگان به سادگی امكان‌پذیر نیست.

براساس آمار جهانی، هم‌اكنون در جهان 214 میلیون معتاد به انواع مواد مخدر و اعتیادآور وجود دارد كه سهم ایران در این میان، حدود یك میلیون و 200 هزار نفر است. این میزان با اضافه شدن جمعیت معتادان تفننی به حدود دو میلیون نفر می‌رسد.

اما «رییس‌دانا» می‌گوید: «من این آمار را بیشتر از دو میلیون نفر می‌دانم. بطور معمول براساس الگوی مصرف بین میزان معتادان و میزان توزیع‌كنندگان رابطه مشخصی وجود دارد و به نظر من آمار تقریبی معتادان كشور تا 6 میلیون نفر هم می‌رسد.»

با در نظر گرفتن تعداد دو میلیون معتاد در ایران براساس آمارهای رسمی سالانه رقمی حدود 3650 میلیارد تومان صرف خرید و مصرف مواد مخدر می‌شود یعنی هر معتاد بطور متوسط روزانه پنج هزارتومان برای تهیه مواد مخدر هزینه می‌كند. براساس اعلام سال 87 دفتر پیشگیری از اعتیاد سازمان بهزیستی، روزانه حدود 10 میلیارد تومان از سوی معتادان ایران صرف خرید مواد مخدر می‌شود.

با در نظر گرفتن آمارهای غیررسمی از تعداد معتادان ایران، هزینه‌یی كه سالانه برای خرید و مصرف مواد مخدر صرف می‌شود به رقمی بیش از 10 هزار میلیارد تومان (حدود 3/ 4 درصد از بودجه كل كشور) بالغ می‌شود. در این میان با در نظر گرفتن هزینه‌های كلانی كه صرف مبارزه با قاچاق این مواد می‌شود و هزینه‌های مربوط به پیشگیری و درمان اعتیاد، گردش مالی سالانه بازار مواد مخدر در ایران رقمی بیش از 10درصد بودجه كل كشور خواهد بود.

اكنون مهم‌ترین پرسش پیش‌رو این است كه به راستی چرا با وجود این همه تلاش و اراده ملی علیه قاچاق مواد مخدر در ایران، قاچاقچیان همواره و همیشه در كار خود پیشروترند؟ گواه این ادعا؛ فراوانی انواع مواد مخدر و تنوع تولید و عرضه آن در همه‌جا و در هر زمان است.

به نظر می‌رسد شیوه‌های به كار رفته در نظام مدیریتی و اداره قاچاقچیان رمز موفقیت آنها می‌باشد: «آمادگی و طی كردن سیر مدیریتی به صورت پلكانی از خرده‌فروشی تا مراحل بالاتر»؛ «جدی بودن و استمرار در فعالیت»؛ «مخاطره‌پذیری» و «بی‌سر و صدا عمل كردن و چهره به چهره كار كردن» از جمله این شیوه‌ها است.

در خصوص راه‌های مبارزه با مواد مخدر باید گفت كه این مقوله به دو بخش «مبارزه با مواد مخدر» و «مبارزه با شیوع اعتیاد» تفكیك می‌شود. به این معنا كه هر یك از این دو موضوع در شاخه‌های جداگانه‌یی باید مورد توجه قرار گیرد.در مقوله مبارزه با مواد مخدر هدف اصلی جلوگیری از ورود و توزیع انواع مواد مخدر است كه باید با استفاده از تدابیر اصولی و علمی از این امر جلوگیری شود. این نوع مبارزه یعنی مبارزه با كشت؛ تولید؛ قاچاق و توزیع مواد مخدر؛ كاری كاملا پلیسی و امنیتی است.

در حالی كه مقابله با اعتیاد؛ یعنی جلوگیری از مصرف مواد مخدر توسط معتادان و افرادی كه هنوز آن را تجربه نكرده‌اند و در معرض آلوده شدن قرار دارند، یعنی تلاش در حوزه جلوگیری از مصرف مواد توسط غیرمعتادان و ترك اعتیاد معتادان، یك اقدام فرهنگی ـ اجتماعی است و باید در حوزه مسایل اجتماعی قرار گیرد.

فعالیت گسترده ایران در مبارزه با مواد مخدر از چشم سازمان ملل دور نمانده و حتی مورد تشویق این نهاد رسمی و بین‌المللی هم قرار گرفته است. كمیت میزان كشفیات نیروی انتظامی نیز همواره مورد توجه محافل داخلی و بین‌المللی بوده است. طی سال‌های اخیر كشفیات مواد مخدر در ایران دو برابر شده، و تعداد افراد دستگیر شده به جرم حمل و نقل مواد مخدر؛ پنج برابر شده است. طبق یافته‌های تحقیقی؛ افزایش كشفیات نیروی انتظامی بطور عمده به دلیل افزایش تولید و كشت تریاك در افغانستان است.

دكتر «فریبرز رییس‌دانا» استاد دانشگاه می‌گوید: «مطالعات اقتصادسنجی نشان می‌دهد كه ضریب همبستگی میان تولید تریاك در افغانستان و میزان كشفیات در ایران نزدیك به 85درصد است. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت كه دلیل عمده نوسان در كمیت كشفیات به دلیل تغییر سطح تولید و ترانزیت مواد مخدر از طریق ایران است.»

طرفداران راه‌حل نخست (مبارزه فیزیكی) معتقدند كه باید با استفاده از روش‌های نوین مبارزه با كشت؛ از تولید و توزیع مواد مخدر در جامعه جلوگیری كرد. به اعتقاد این گروه اگر از ورود مواد مخدر در سطح جامعه جلوگیری شود؛ به گونه‌یی كه هیچ نوع موادی در دسترس مصرف‌كننده‌ها نباشد؛ گرایش به مواد هم از بین می‌رود و هیچ فردی معتاد نمی‌شود. اما طرفداران راه‌حل دوم (مبارزه فرهنگی) معتقدند كه باید تقاضای مواد مخدر در جامعه را به صفر رساند و اگر تقاضا وجود نداشته باشد هر قدر هم كه توزیع‌كنندگان فعالیت كنند و مواد مخدر را رایگان و آسان عرضه كنند؛ كالای آنان بی‌مصرف می‌ماند و سودی عایدشان نمی‌شود. استدلال گروه دوم این است كه اگر بودجه مبارزه، صرف از بین بردن علل اعتیاد و بسترسازی فرهنگی شود؛ نتیجه مطلوب‌تری گرفته می‌شود.

به نظر می‌رسد راه‌حل اول یعنی برخوردهای فیزیكی با قاچاق مواد مخدر كه در سطح گسترده‌یی هم انجام شده؛ به سرانجام نیك نرسیده است. شاهد این ادعا این است كه قاچاقچیان چنان در كار خود حرفه‌یی شده‌اند و استان‌های مرزی ایران آنقدر راه‌های ناشناخته و بیراهه دارد كه واقعا سیستم پلیسی و قضایی كشور پاسخگوی این حجم فعالیت تنها در بعد مواد مخدر نبوده و نیست.

طرح این سوال كه «چرا مصرف مواد مخدر در برخی كشورها كاهش داشته است؟» می‌تواند راهكارهای موثری را پیش‌پای ما بگذارد. تمام كشورهای موفق؛ پیروزی خود را محصول راهبردها و راه‌حل‌های فرهنگی كاهش تقاضا می‌دانند. در یك جامعه مدنی كاهش تقاضا برنامه‌یی عملی است. در چارچوب این راهبرد و راه‌حل، نهادهای غیردولتی تاثیر زیادی در رواج فرهنگ مبارزه با مواد مخدر در زندگی مردم عادی دارند. به عبارت دیگر برنامه كاهش تقاضا با همكاری مددكاران اجتماعی و نهادهای غیردولتی نتیجه مثبت‌تری می‌دهد.