ایلنا: «بمب نمک هشت میلیارد تنی در حالت خوشبینانه کمتر از ۲۰سال آینده منفجر می‌شود». این پیش‌بینی بسیاری از کارشناسان محیط زیست است که درباره دریاچه ارومیه مطرح می‌کنند. شوربختی دومین دریاچه شور دنیا آنجاست که دستکاری انسان‌ها بر روند خشکیدن این دریاچه سرعت بخشیده و انسان و اقلیم دست به دست هم داده تا بزودی به جای زیست بومی زیبا که میزبان پرندگانی چون فلامینگو و پلیکان بوده است با تلی از نمک مواجه شویم.

هرچند خشکسالی سال‌های قبل بر کاهش سطح آب دریاچه ارومیه تاثیر داشته اما به اعتقاد کارشناسان ایجاد سد بر سر راه ورودی آب‌ها و مصرف بی‌رویه آب در زراعت اصلی‌ترین عامل خشک شدن این دریاچه است.

به جز سدهایی که وزارت نیرو به منظور بهره‌گیری از انرژی آب ایجاد می‌کند؛ وزارت جهادکشاورزی نیز در حوزه آبریز اقدام به احداث سد و بندهای بزرگ و کوچک کرده تا به این ترتیب علاوه بر کنترل سیلاب‌ها و جلوگیری از شسته شدن خاک، از آب موجود به نحو بهتری در بخش کشاورزی استفاده کند. غافل از آن‌که با دخالت در جریان طبیعی اکوسیستم، عواقبی جبران ناپذیر به بار خواهد آمد.

شمار سدهای بالادست دریاچه ارومیه شاید بیش از ۴۰ سد بزرگ و تعدادی سد و بند کوچک باشد که بر روی رودخانه‌های زرینه رود، سیمین رود، گدار، باراندوز، شهرچای، نازلو و زولا ایجاد شده است.

جلوگیری از ورود آب این رودخانه‌ها به ارومیه اگرچه بخشی از اهداف وزارت نیرو و جهادکشاورزی را محقق کرده اما ظرف ۱۴سال گذشته در کنار اقلیم خشک، سطح آب دریاچه را شش متر کاهش داده و این افت سطح، غلظت نمک را به ۳۰۰ گرم در لیتر رسانده است.

شوری در حد خطر، قدرت تولید مثل آرتمیا، جانور بومی دریاچه ارومیه را از بین برده و کمبود آرتمیا که غذای اصلی فلامینگو است؛ این پرنده را در معرض خطر قرار داده است.

به غیر از کاهش تنوع زیستی این زیست بوم بی‌نظیر تاثیر مخرب هشت میلیارد تن نمک بر جای مانده از دریاچه خشکیده، اثرات بسیار تخریب کننده‌ای در شهرها و زمین‌های کشاورزی اطراف دریاچه دارد.

وزارت نیرو مسوول است

میر محمود حسینی موسوی معاون اجرایی آبخیزداری استان آذربایجان شرقی که در توضیح چگونگی احداث سد خاکی الله‌لو از تبدیل زمین‌های دیم به آبی به عنوان اثرات مفید این عملیات سخن می‌گوید حفاظت از دریاچه ارومیه را یک پروژه ملی می‌داند و اضافه می‌کند: بخش عمده‌ای از وظایف حراست از این دریاچه بر عهده وزارت نیرو است.

او با بیان این که افت سطح آب دریاچه ارومیه هم اکنون شهرهای بناب، آذرشهر و عجب شیر را تهدید می‌کند ادامه می‌دهد: وزارت نیرو باید اجازه ورود آب به دریاچه را بدهد و محیط زیست نیز به عنوان متولی اصلی باید بر این جریان نظارت داشته باشد.

موسوی اظهار می‌کند: سدهای ایجاد شده توسط آبخیزداری در گذشته کل آب را نگه می‌داشت اما در حال حاضر آب فقط رسوب‌گیری شده سپس به جریان طبیعی خود ادامه می‌دهد.

او تاکید می‌کند: به طور قطع نگه داشتن آب پشت سدها چه از سوی وزارت نیرو چه اداره آبخیزداری باعث تغییر چهره منطقه شده و ممکن است تاثیر جبران ناپذیری بر دریاچه ارومیه داشته باشد.

آنچه در باب طرح‌های حفظ و حراست از دریاچه ارومیه می‌توان گفت مطرح شدن طرح مدیریت حوزه آبخیز دریاچه ارومیه از سال ۸۶ است که با تشکیل کارگاه‌هایی در آذربایجان غربی و شرقی آغاز به کار کرد ولی طی این مدت به غیر از چند پیشنهاد و ارائه راهکار اقدام عملی صورت نگرفته است.

همچنین در ۱۹ فروردین ۸۹ در جلسه استانی هیات دولت، برای مراقبت از دریاچه ارومیه قرار شد کمیته تخصصی با حضور شماری از وزرا و معاونان رئیس دولت، استانداران آذربایجان غربی و شرقی تشکیل شود تا راهکارهای احیای آن تنظیم و با حساسیت ویژه‌ای پیگیری شود.

مسعود محمدیان رئیس سازمان جهادکشاورزی استان آذربایجان شرقی که یکی از اعضای این کمیته تخصصی است می‌گوید: ما در حوزه خودمان اقدامات عملیاتی را آغاز کرده‌ایم.

او توسعه آبیاری تحت فشار، انتقال آب با لوله و جلوگیری از توسعه کشاورزی در منطقه را به عنوان اقدامات سازمان جهادکشاورزی استان آذربایجان شرقی بیان می‌کند.

اما در پاسخ به سوال دیگری در خصوص میزان اعتبار تخصیص یافته به این پروژه ملی از ذکر هر گونه رقمی خودداری کرده و عنوان می‌کند: در صورتی که طرح نیاز به بودجه داشته باشد باید در قالب طرح ملی این اعتبار دیده شود.

عدم تخصیص اعتبار برای پروژه‌ای که عملیاتی کردن یک فاز از آن مانند انتقال آب از ارس به میلیاردها تومان بودجه نیاز دارد؛ این نگرانی را ایجاد می‌کند که این طرح‌ها در حد حرف باقی بماند.

۹۴ درصد آب مورد نیاز دریاچه ارومیه در گلوی کشاورزی

دریاچه ارومیه بین دو استان آذربایجان شرقی و غربی واقع شده و وسعت آن به بیش از ۵۷۰ هزار هکتار می‌رسد.

حوزه آبریز دریاچه نیز با حدود ۶۰ هزار کیلومتر مربع تقریبا سه درصد مساحت کشورمان را در بر می‌گیرد. دشت‌هایی مانند سلماس، ارومیه، تبریز، آذرشهر، مراغه، میاندوآب، مهاباد، نقده و اشنویه مساحت این حوزه آبریز را تشکیل می‌دهند.

سیمینه رود، زرینه رود، مهاباد چای، گدارچای، باراندوز چای، نازلوچای، روضه چای، زولاچای، شهرچای در آذربایجان غربی و آجی چای، لیلان چای، آذرشهرچای، قلعه چای، صوفی چای و مردوق چای در آذربایجان شرقی و هفت رودخانه فصلی به نام‌های خرخره چای، شیواسان چای، سنیخ چای، طسوج چای، دریان چای و گبی چای در زمستان و بهار در این حوزه جریان دارند.

میزان آب ورودی به دریاچه سالانه هشت میلیارد مترمکعب است ولی بیشتر آن توسط استان‌های آذربایجان شرقی، غربی و کردستان مصرف شده و به این دریاچه نمی‌رسد. ۹۴ درصد آب‌های مصرفی نیز در بخش کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

اما در خصوص صحیح یا نادرست بودن سدسازی در اطراف این دریاچه مهدی ضرغامی عضو هیات علمی دانشکده عمران دانشگاه تبریز می‌گوید: اعلام نظر قطعی در این باره بسیار دشوار است و نیاز به مطالعات جامع علمی دارد ولی واضح و مبرهن است که باید مصرف آب مدیریت شود.

در این باره محمدیان رئیس سازمان جهادکشاورزی استان آذربایجان شرقی تاکید می‌کند: مصرف آب در بخش کشاورزی باید مدیریت شده تا از خسارات زیادی که در این سال‌ها متوجه دریاچه ارومیه شده جلوگیری شود.

او گسترش آبیاری تحت فشار و تغییر الگوی کشت را دو راه مدیریت مصرف آب می‌داند و می‌افزاید: با تغییر کشت از محصول پر مصرف به کم مصرف می‌توان آب کمتری را مورد استفاده قرار داد و با اجرای آبیاری تحت فشار میزان مصرف و همچنین هدرروی آب را کاهش داد.

در عین حال علی‌اکبررسولی عضو هیات علمی دانشگاه تبریز انتقال آب از حوزه‌های مجاور دریاچه مانند رودخانه ارس هنگام پر آبی، رودخانه زاب و دریای خزر را راهکار مناسب تری برای جلوگیری از خشک شدن دریاچه می‌داند.

دو میلیارد تومان کمک بلاعوض

رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان آذربایجان در ادامه صحبت های خود همچنین از تخصیص دو میلیارد تومان در هکتار به عنوان کمک بلاعوض برای عملیاتی کردن طرح‌های آبیاری تحت فشار که از جمله برنامه‌های کمیته تخصصی دریاچه ارومیه است خبر می‌دهد.

محمدیان مساحت اراضی کشاورزی استان را ۱،۲ میلیون هکتار شامل دو سوم دیم و بقیه آبی می‌داند و می‌گوید: کل آب قابل استحصال استان ۴،۶ میلیارد متر مکعب است.

به اعتقاد او برای توسعه‌ آبیاری تحت فشار سال گذشته دو هزار هکتار از اراضی تحت پوشش آبیاری تحت فشار قرار گرفت و در سال جاری شش هزار هکتار طرح‌ آبیاری تحت فشار و قطره‌ای اجرا می‌شود.

جلال گلچین معاون برنامه‌ریزی و امور اقتصادی سازمان جهاد کشاورزی استان آذربایجان شرقی نیز خاطرنشان می‌کند: بسته سیاستی وزارت جهاد کشاورزی در جهت ارتقاء توانمندی کشاورزان و اجرای طرح‌های آب و خاک و آبیاری تحت فشار و پوشش کانال‌های آبیاری، احیاء قنات‌ها، ارتقاء توانمندی مرغداری‌ها و دامداری‌ها، بهبود گرمایشی گلخانه‌ها و سایر مصرف حامل‌های انرژی دنبال می‌شود.

گزارش فرزانه طهرانی