اعتماد / مونا قاسمیان

ایران در بین ۱۴۸ کشور از نظر پایداری محیط زیست در بین ۱۶ کشور انتهای جدول قرار دارد. همین امر به تنهایی گویای حقیقت تلخ مرگ طبیعت ایران است. مرگی که در آن سازمان‌های متولی نقش پررنگی دارند.

سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیز داری، دو سازمانی هستند که به طور قانونی وظیفه حفاظت از طبیعت ایران بر عهده آنها است. اما خشک شدن تالاب ها، کاهش مساحت جنگل ها، سد سازی بی رویه بر رودخانه ها، جاده سازی در داخل پارک ملی، احداث پالایشگاه و نیروگاه در مناطق حفاظت شده، فقط حکایت از آن دارد که حفظ طبیعت ایران هیچ جایگاهی در میان مسوولان کشوری ندارد. طبیعتی که برای تشکیل هر سانتیمتر مکعب از خاکش بین ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ سال زمان لازم است، به راحتی به نام توسعه نابود می شود.

سازمان حفاظت محیط زیست در برابر اتفاقاتی که در حوزه تحت حفاظتش رخ می دهد در حال حاضر گزینه سکوت را اختیار کرده است و بیش از یک سال است که ریاست این سازمان از گفت وگو با خبرنگاران پرهیز می کند. اما شرایط در سازمان جنگل ها به مراتب بهتر است و علاقه مندان به محیط زیست کشور حداقل می توانند واکنشی از مسوولان این سازمان در برابر انتقادات مطرح شده در رسانه ها ببینند.

هفته گذشته در سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری میزگردی با دعوت روابط عمومی سازمان از مسوولان دولتی سازمان و کارشناسان منتقد مدیریت سازمان جنگل ها و مراتع برگزار شد. این اقدام از آن جهت شایسته بود که مسوولان سازمان جنگل ها ترجیح دادند به جای سکوت یا دادن جوابیه مانند سازمان حفاظت محیط زیست، با دعوت از کارشناسان منتقد مشکلات منابع طبیعی کشور را به صورت حضوری مطرح کنند.

وزارت جهاد کشاورزی
مشکل بزرگ سازمان جنگل ها

به نظر بسیاری از کارشناسان مشکل اصلی سازمان جنگل ها ساختار مدیریتی تشکیلات آن است. در راس این هرم وزیر جهاد کشاورزی قرار گرفته است که نسبت به منابع طبیعی اطلاعات کافی ندارد و در سیاست های وزارتخانه خود آخرین جایگاه را برای منابع طبیعی در نظر گرفته است.

رئیس جامعه جنگلبانی، یکی از منتقدان مدیریت سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری در این میزگرد با تاکید بر اینکه سازمان جنگل ها در جایگاه واقعی خودش قرار نگرفته است، گفت؛ «در 30 سال گذشته با توجه به اینکه منابع طبیعی زیرمجموعه وزارت جهاد کشاورزی بوده است همیشه نظر نهایی سازمان جنگل ها از طرف این وزارتخانه گفته شده است.»

کاظم نصرتی با اشاره به اینکه در طول سه سال گذشته وزیر جهاد کشاورزی چند جلسه با مدیران سازمان جنگل ها داشته است، گفت؛ «در بخش اعتبارات وزارت جهاد کشاورزی، آخرین حد بودجه به منابع طبیعی اختصاص پیدا می کند؛ شیوه یی که از 80 تا 90 سال گذشته همچنان باقی مانده است.»

نبود دیدگاه کارشناسانه از سوی مسوولان وزارت جهاد کشاورزی که سازمان جنگل ها زیرمجموعه آن است باعث شده است تا اولویت های این سازمان همچنان در لیست آخر برنامه های این وزارتخانه قرار بگیرد.

نصرتی درباره این گونه دیدگاه های موجود در داخل سازمان گفت؛ «سال 77 در جلسه یی شاهد بودم وزیر کشاورزی وقت می گفت، اراضی کشاورزی تا 31 میلیون هکتار قابل افزایش است. این سیستمی است که مسوولان طراز اول به جای دفاع از منابع طبیعی، خواستار جایگزینی زمین زراعی و باغ به جای جنگل هستند.»

رئیس جامعه جنگلبانی در بخش دیگری از سخنانش به نقش حاکمیتی سازمان جنگل ها اشاره کرد؛ «سازمان این نقش خود را فراموش کرده است. مانند اینکه در بخش چوب سازمان وارد تصدی گری شده که کار او نیست و باید به بخش خصوصی واگذار شود.»

او نیاز چوبی کشور را سالانه بیش از هشت میلیون متر مکعب ذکر کرد و گفت؛ « مسوولان گفته اند تا چهار سال دیگر به مرز خودکفایی خواهیم رسید. با توجه به روند مصرف و تولید چوب در کشور رسیدن به خودکفایی در تولید چوب تا سال 88 از نظر من غیرعملی است. سازمان جنگل ها افراد را برای کاشت صنوبر و نیز مشتری خرید چوب معرفی می کند، اما در آ خرین حلقه تسهیلات به فرد داده نمی شود. بنابراین چگونه می توان ظرف چهار سال در تولید چوب خودکفا شد. برای همین زراعت خودکفای چوب امکان ندارد.»

رئیس جامعه جنگلبانی ایران در بخش دیگری از سخنانش گفت؛ «ما به عنوان منتقد اعتقاد نداریم که سازمان جنگل ها متولی حل تمام مشکلات کشور است. بلکه وظیفه این سازمان حفاظت، احیا، توسعه و بهره برداری از جنگل و منابع طبیعی است. اما آنقدر که وارد کار تصدی گری شده وظیفه اصلی اش را از یاد برده است.»

وی با اشاره به خشک شدن 150 هزار هکتار از سطح دریاچه ارومیه گفت؛ «وقتی خشک شدن دریاچه ارومیه به خاطر احداث سد در بالا دست، خشک شدن زاینده رود و واگذاری تالاب ها برای اکتشافات نفتی را می بینم به خود اجازه می دهم، تحلیل کنم طبیعت ایران در حال مرگ است.»

وی با اشاره به وضعیت داخلی سازمان گفت؛ «من سال ها درون سازمان فعالیت داشته ام. در حال حاضر اکثر کارکنان سازمان جنگل ها نسبت به سیستم اداری سازمان معترض هستند. سازمان جنگل ها باید اقتدار داشته و برای حفظ 164 میلیون هکتار عرصه کشور انجام وظیفه کند. ولی آنقدر ضعیف شده که در جلسه رسمی وزارت جهاد کشاورزی گفته می شود در شمال کشور سه میر غضب داریم. »

آمار شفافی وجود ندارد

به تازگی آماری از سوی سازمان جنگل ها درباره مساحت عرصه منابع طبیعی کشور توسط عکسبرداری هوایی اعلام شده است. 84 درصد از مساحت کل ایران (164 میلیون هکتار عرصه) در حوزه منابع طبیعی قرار دارد که از این 84 درصد، 2/14 میلیون هکتار جنگل، 86 میلیون هکتار مرتع، 5/32 هکتار بیابان و بقیه شهرها و بیشه زارها است.

مدیرکل روابط عمومی سازمان با اشاره به منتقدان حاضر در جلسه گفت؛ «از منتقدان می پرسیم شما که آمارهای سطح جنگل ها را زیر سوال می برید از کجا آمار سطح جنگل ها در 20 سال گذشته به مقدار 36 میلیون هکتار را آورده اید.»

نصرتی در پاسخ با اشاره به اینکه آنچه ما به عنوان یک سازمان غیردولتی می گوییم بر اساس آمار سازمان است، گفت؛ «آماری که 10 سال پیش سازمان ارائه کرده بود توسط کارشناسان منابع طبیعی به صورت دفتری جمع آوری شده بود. این آمار مساحت جنگل های ایران را از 7 تا 18 میلیون هکتار اعلام می کرد. تا 10 سال قبل آمارهای سازمان جنگل ها به صورت برآوردی بود و مشکل همان آمارهای اولیه است که نشان از کاهش سطح جنگل ها دارد.»

او با تاکید بر اینکه حتی در درون سازمان اجازه تهیه یک آمار مستند داده نمی شود، گفت؛ «سیستم فعلی مدیریت مربوط به دهه 40 است و سیستم دیگر جوابگو نیست. سازمان برای شفاف سازی آمار و اطلاعات در بخش منابع طبیعی باید اقدام اساسی انجام دهد.»

قائم مقام سازمان نیز با اشاره به سخنان نصرتی گفت؛ «اراده سازمان جنگل ها این است که آمار باید مستند باشد و آمار منتشر شده سازمان گرچه خالی از اشکال نیست اما با مقیاس یک به 250 هزار تهیه شده که قرار است این رقم به یک به 25 هزار کاهش پیدا کند.»

کاهش 15 متری
آب های زیرزمینی در ایران

یکی دیگر از منتقدان حاضر در جلسه محمد درویش بود. این عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل و مرتع با اشاره به فرآیند کاهنده کارایی سرزمین گفت؛ «طبق نظر کمیته کارشناسی حدود 100 میلیون هکتار از اراضی کشور به صورت ناپایدار درآمده است. در این میان نرخ فرسایش خاک سالانه بین دو تا پنج میلیارد تن برآورد می شود که با توجه به مساحت کشور که 2/1 درصد خشکی های جهان را شامل می شود، نرخ فرسایش خاک در کشور ما 7/7 درصد کل فرسایش جهان به شمار می رود. این در حالی است که پایین ترین رقم فرسایش خاک برآورد شده است.»

وی با اشاره به آمار مجله نشنال جئوگرافی گفت؛ «15 متر از سطح آب های زیرزمینی در ایران کاهش پیدا کرده است. در این تصاویر ماهواره یی نشان داده شده به جز قسمت هایی از چین و کالیفرنیا در هیچ کجای دنیا چنین اتفاقی نیفتاده است. این اتفاق یک فاجعه است. در دشت ورامین سالانه به طور میانگین دو متر سطح آب های زیرزمینی کاهش پیدا می کند. در استان همدان چهار متر در 10 سال گذشته سطح آب های زیر زمینی افت کرده است. در نتیجه نیمی از سکونتگاه ها در کشور از سکنه خالی شده و روند بیابان زایی به مرز بحران رسیده است.»

این عضو هیات علمی مرکز تحقیقات جنگل و مرتع با اشاره به اینکه وضع سازمان جنگل ها به مراتب بهتر از سازمان محیط زیست است، گفت؛ «باید به کارشناسان حق بدهید که نگران باشند. وقتی رئیس جمهور در سفر به خراسان شمالی می گوید، منابع طبیعی نباید سد راه توسعه باشد من رئیس جمهور را مقصر نمی دانم. من در این قضیه وزیر جهاد کشاورزی و رئیس سازمان جنگل ها را مقصر می دانم که چرا ملاحظات زیست محیطی را به رئیس جمهور اعلام نکرده اند. رئیس سازمان جنگل ها می گوید اگر ما بخواهیم ملاحظات زیست محیطی را رعایت کنیم باید همه کارها تعطیل شود. این دیدگاه آقای شریفی است.»

درویش در ادامه با اشاره به قطع درختان کهنسال و موضع ابتدایی سازمان گفت؛ «رئیس سازمان در اولین واکنش گفت، این درختان در ملک شخصی افراد قرار دارد. بنابراین فردی نیز می گوید تاکنون دو درخت کهنسال را بریده ایم و تا 40 اصله نیز می بریم. در منطقه عسلویه 30 درصد رویشگاه ها از بین رفت و درختان آن منطقه که همانند نسخه های خطی کتاب یگانه بودند به خاطر توسعه در معرض نابودی قرار گرفتند. من از شما می پرسم با این اتفاقات می شود سکوت کرد؟»

مخالفت های سازمان
در کمیته ارزیابی دیده نمی شود

پس از ساخت سد سیوند و به زیر آب رفتن بیش از هشت هزار اصله درخت 500 ساله، هزاران هکتار مرتع و زمین مرغوب کشاورزی کمیته یی به نام کمیته ارزیابی زیست محیطی تشکیل شد. وظیفه کمیته ارزیابی تایید طرح های عمرانی با حفظ رعایت مسائل محیط زیست است. اما در این کمیته طرح هایی مورد موافقت قرار می گیرند که منابع طبیعی در آخرین جایگاه آن قرار دارد.

هبه الله منتظری معاون سازمان جنگل ها در این میزگرد با اشاره به طرح صیانت از جنگل ها گفت؛ «بر اساس طرح صیانت پروژه هایی که باعث کاهش سطح جنگل ها است مورد مخالفت ما قرار می گیرد.»

صحبت منتظری از آن جهت قابل توجه است که تنها ساخت سدهایی مانند البرز، منگل و زرین گل یا ساخت جاده در پارک ملی گلستان باعث کف بر شدن صدها هکتار از درختان جنگلی شده است.

وی در پاسخ به اینکه سازمان تاکنون جلوی اجرای چه پروژه هایی را گرفته است، گفت؛ «ما با احداث سد شفارود مخالفت کردیم، ولی در نهایت در کمیته ارزیابی تصویب شد که این سد با وجود مخالفت های سازمان ساخته شود.»

منتظری در پاسخ به اینکه پس سازمان جنگل ها یا محیط زیست در کمیته ارزیابی نقش موثری ندارند، گفت؛ «کمیته ارزیابی اختیاراتش تعریف شده است. این کمیته می تواند با وجود مخالفت های سازمان جنگل ها طرحی را تصویب کند.»

وی با اشاره به سد سازی گفت؛ «بر اساس قانون ساختن سد بر عهده وزارت نیرو است. ما وظیفه داریم اعلام کنیم احداث این سد چه میزان به اراضی ملی صدمه خواهد زد. مرجعی که قضاوت نهایی را انجام می دهد همین کمیته ارزیابی است.»

درویش در ادامه صحبت های منتظری یکی از تهدیدات فعلی منابع طبیعی را سامانه سد سازی در کشور دانست و گفت؛ «در حال حاضر 94 سد مخزنی در کشور توسط وزارت نیرو ساخته شده است اما وظیفه ساخت شبکه های آبیاری آنها بر عهده وزارت جهاد کشاورزی است. اگر وزارت نیرو ساخت سدهای جدید را اکنون متوقف کند، 50 سال زمان لازم است تا شبکه های آبیاری سدهای ساخته شده تکمیل شود. چون اعتبار سد سازی با اعتبارات وزارت جهاد کشاورزی قابل مقایسه نیست.»

این عضو هیات علمی مرکز تحقیقات جنگل و مرتع با اشاره به سخن وزیر نیرو که اعلام می کند ما بی نظیر هستیم، گفت؛ «آیا بهتر نیست به جای این حرف ها راندمان آبیاری کشاورزی را ارتقا دهیم. در حال حاضر 65 درصد هدر رفت آب داریم و راندمان آبیاری کشاورزی ما فقط 35 درصد است.»

درویش با اشاره به وضعیت کمیته ارزیابی زیست محیطی گفت؛ «تا کنون در کمیته ارزیابی به ساخت چند سد رای منفی داده شده است؟ تاکنون کمیته ارزیابی چند بار به نفع حفظ محیط زیست رای داده و جلوی اجرای پروژه ها را گرفته است؟ مسوولان ما همیشه به بهانه اشتغال و توسعه، منابع طبیعی و محیط زیست را قربانی می کنند. ما در وضعیتی قرار گرفته ایم که دیگر از طبیعت ما چیزی برای از دست دادن باقی نمانده است.»

سد سازی عامل مرگ دریاچه ارومیه

شریفی عضو شورای عالی جنگل در ادامه صحبت های درویش با اشاره به مرگ دریاچه ارومیه به دلیل سد سازی های بی رویه گفت؛ «با توجه به معاهدات بین المللی تنوع زیستی و رامسر، بسیاری از سدهای ساخته شده ما مورد تایید این کنوانسیون ها قرار نمی گیرد.» وی با اشاره به وضعیت کمیته ارزیابی محیط زیست گفت؛ «زمانی من عضو کمیته ارزیابی بودم. اما از عضویت در آن کمیته استعفا دادم و دیگر رای این کمیته را قبول ندارم. در این کمیته بعضی از افراد بی صلاحیت حضور دارند که نظر هم می دهند. اگر مخالف نظرات شان هم بگویی خیلی راحت می گویند فلان آقا از فلان دانشگاه دیگر در جلسات ما حضور نداشته باشد.»

این عضو شورای عالی جنگل درباره طرح های در حال اجرا در مدیریت جنگل گفت؛ «در حالی که ما صحبت از آمایش سرزمین می کنیم، طرح هایی را اجرا می کنیم که پارینه سنگی است. کدام یک از طرح ها بر اساس مدیریت پایدار جنگل انجام گرفته است.»

محمدرضا شجاعی معاون سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیز داری در ادامه درباره فرسایش خاک در ایران گفت؛ «فرسایش خاک در ایران سالانه بین 15 تا 20 میلیارد متر مکعب برآورد شده که رقم دقیق آن 5/16 تن در هکتار معادل دو میلیارد تن در سال است. همچنین سالانه 10 تن در هکتار رسوبات پشت سدهای کشور جمع می شود.»

وی درباره فرسایش خاک و تشکیل رسوب در پشت سدهای کشور گفت؛ متاسفانه میانگین فرسایش خاک و تشکیل رسوب در پشت سدهای کشور از میانگین قاره آسیا بالاتر است و باید با اجرای عملیات آبخیز داری از فرسایش خاک جلوگیری به عمل آید. آمار فرسایش خاک و رسوبات بر اساس آمار فائو در سال 1986 و رقم 5/16 تن در هکتار در سال یا 10 تن در هکتار فرسایش شمرده می شود که این رقم در متوسط آسیا 8/3 تن در سال است.

منابع طبیعی در ایران تخریب می شود

شدت تخریب منابع طبیعی در ایران به حدی مشخص و واضح است که مدیران سازمان جنگل ها مانند مدیران سازمان حفاظت محیط زیست این مساله را انکار نمی کنند و اتفاقات موجود در حوزه تحت مدیریت شان را می پذیرند.

قائم مقام سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری در این میزگرد با اشاره به اینکه مدیریت بهینه در منابع طبیعی به شکل موجود مطلوب نیست، گفت؛ «در کشورهای در حال توسعه بیشترین تخریب منابع طبیعی صورت می گیرد و عرصه منابع طبیعی بستر این گونه فعالیت ها شده است. در بحث مدیریت منابع طبیعی نمی شود احساسی برخورد کرد و همه باید در کنار مجموعه دولت کار کنیم.»

شمس الله شریعت نژاد درباره مخالفت سازمان با احداث سد شفا رود گفت؛ «سال 72-71 ساخت سد شفا رود مطرح شد. ما در جلسه شورای عالی آب اعتراض کردیم و گفتیم این سد نباید ساخته شود. اما در نهایت در بررسی ها و بدون اینکه نظر ما پرسیده شود رای به ساخت سد دادند. فقط گفتند تاج سد را کمتر می زنیم.»

وی با اشاره به سخنان ریاست سازمان حفاظت محیط زیست گفت؛ «به تازگی خانم جوادی گفته اند، به ازای آنچه واگذار می شود سعی می کنیم در جای دیگری جنگل کاری داشته باشیم. کجای جنگل های شمال را می شود جنگل کاری کرد. ما مشکلات بسیاری داریم. برای اجرای پروژه یی در ساری به مساحت 10 هکتار، می خواستند 120 هکتار جنگل از ما بگیرند. ما مقاومت می کنیم اما نمی توانیم همه این درخواست ها را نادیده بگیریم.»

وی همچنین درباره موضع سازمان جنگل ها گفت؛ «اگر همه صنایع هم تعطیل شوند، ما به خاطر صنعت درخت قطع نمی کنیم. این موضع ما است.»