علی خردپیر
گفتگو با جواد یارجانی نماينده ملی ايران در اوپك

نتيجه يكصدوچهل‌وپنجمين نشست مشترك اعضای اوپك در مقر دايمی اين سازمان، افزايش ۵۰۰ هزار بشكه‌ای سطح توليد نفت خام بود. تصميمی كه برای نخستين‌بار در يك سال گذشته برای جلوگيری از ادامه رشد بهای انواع نفت خام در پايتخت اتريش اتخاذ شد. با اين همه بهای نفت به رشد خود ادامه داد و از سقف ۸۳ دلار نيز گذشت. شدت يافتن سير صعودی افزايش بهای نفت در بازارهای بين‌المللی، از يك سو نگرانی مصرف‌كنندگان غربی را برانگيخت و از سوی ديگر چشم كارشناسان اقتصاد انرژی را به خود خيره ساخت.
بررسی اين رويداد با نگاهی به آينده بهای نفت در جهان، موضوع گفت‌وگويی است كه با جواد يارجانی، رئيس امور اوپك در وزارت نفت، مسوول روابط با مجامع انرژی و نماينده ملی ايران در سازمان كشورهای صادركننده نفت داشته‌ايم. وی در خلال اين گفت‌وگو با نگاهی به آخرين آمار، ‌از رسيدن بهای سبد نفتی اوپك به ۷۶ دلار و ۷۲ سنت در روز ۲۱ سپتامبر خبر داد. اگرچه امروز بازار كمی از تب‌وتاب افتاده است اما چشم‌انداز شرايط بين‌المللی موثر بر بازارهای نفت جهان، ‌نشان از آتشی زير خاكستر دارد.


افزايش بهای نفت خام در بازارهای جهان، اگرچه در پی روند صعودی قيمت‌ها در سال‌های گذشته اتفاق افتاد اما با اين حال شگفتی‌ساز بود. عبور قيمت از مرز ۸۲ دلار و ثبت ركوردهايی تاريخی درست پس از تصميم تازه‌ترين اجلاس سران اوپك مبنی بر افزايش توليد ۵۰۰ هزار بشكه‌ای است. اين تصميم در حالی بود كه پيش از اين نشست هم تقريبا تمامی وزيران نفت عضو اوپك ميزان توليد قبلی نفت در كشورهای عضوی زمان را كافی می‌دانستند. پس اكنون با دو پارادوكس روبه‌رو هستيم؛ يكی تصميم اوپك درباره افزايش سطح توليد و ديگری اوج گرفتن بهای نفت در بازارهای جهانی. تحليل شما در اين باره چيست؟

اين درست است كه وزيران عضو اوپك قبل از تشكيل اجلاس، با توجه به اطلاعاتی كه در اختيار داشتند اعلام كرده بودند كه كمبودی از نظر عرضه نفت خام در بازارها وجود ندارد و آنچه موجب افزايش قيمت‌هاست دلايلی ديگر غير از عوامل اساسی دخيل در بازار دارد. وقتی كه می‌گوييم عوامل اساسی يعنی آنچه مربوط به تقاضا و عرضه است. حتی به خاطر دارم كه وزير نفت عربستان سعودی نيز در تيرماه چنين اظهارنظری كرده بود. اين موضع‌ وزيران اوپك كاملا طبيعی بود.

اطلاعات در بازارهای نفت كاملا در حال تغيير است و هر هفته اطلاعات و آمار تازه می‌شود. آمار ذخاير نفت خام و فرآورده‌های نفتی آمريكا و درصد استفاده از ظرفيت پالايشگاهی اين كشور به دليل اينكه بزرگترين مصرف‌كننده و واردكننده نفت جهان است در كل اطلاعات نقش مهمی را ايفا می‌كند. همچنين در مورد اروپا و كشورهای OECD نيز با تاخير ناچيزی آمارها به‌روز می‌شود. در نتيجه وقتی وزيران در اجلاس اوپك اخير حاضر شدند اطلاعات و آمارشان كاملا جديد بود. يك هفته پيش از آن هم، كارشناسان كشورهای عضو اوپك به عنوان نمايندگان ملی به همراه كارشناسان دبيرخانه اوپك در بررسی‌های خود به اين نتيجه رسيدند كه اگر طبق تصميم اجلاس‌های مشورتی دوحه و نيجريه مبنی بر كاهش يك ميليون و هفتصد هزار بشكه‌ای از كل توليد اوپك عمل شود، در طول سال‌جاری ميلادی به طور متوسط ۷۰۰ هزار بشكه از ذخاير نفت دنيا كاسته خواهد شد.

طبق مطالعه اوپك درباره سه‌ماهه‌‌های مصرف نفت در جهان، در سه‌ماهه‌های دوم و سوم سال ميلادی برخلاف سال‌های گذشته از ميزان ذخاير كشورها كاسته شده بود. بنابراين زمانی كه وزيران نسبت به كافی بودن ميزان توليد اوپك اظهارنظر می‌كردند اين اطلاعات را در دست نداشتند. همچنين نگرانی‌هايی در مورد اقتصاد دنيا وجود داشت. مشكلاتی در بخش مسكن رهنی آمريكا وجود دارد كه به ديگر نقاط دنيا نيز سرايت كرده است. اگرچه برای سال‌های ۲۰۰۷ و ۲۰۰۸ رشد پنج درصدی اقتصاد در دنيا در نظر گرفته شده است اما باز هم اين نگرانی وجود دارد كه آيا مساله مسكن رهنی در آمريكا و تسری آن به ساير اقتصاد كشورها ممكن است تبديل به يك بحران در اقتصاد واقعی شود يا خير؟ اين نگرانی در ذهن كارشناسان بود و به اجلاس وزيران هم منتقل شد.

در مورد اينكه می‌گوييد اين تصميم اوپك غيرمنتظره بود بايد گفت اگر شرايط همان شرايط يك ماه قبل بود بهترين تصميم ادامه روند گذشته می‌توانست باشد. با اين حال با توجه به نگرانی از اقتصاد جهانی، اجرايی شدن تصميم جديد را نيز حدود ۵۰ روز به تاخير انداختند. در اين فرصت ۵۰ روزه، شرايط بازار خود را نشان می‌دهد. تا به حال هم شاهد آن هستيم كه اقتصاد جهان به اين تصميم اخير اوپك واكنش منفی نشان نداده است.

در مورد اينكه وزيران عضو اوپك بدون در اختيار داشتن تازه‌ترين اطلاعات و آمار اظهارنظر كنند كمی جای شگفتی است و از طرف ديگر اين تصميم اوپك هرگز منجر به ايجاد ثبات در بازارهای جهانی نشد بلكه قيمت‌ها افزايش يافت.

شما بايد به تاريخ اظهارنظر وزيران نگاه كنيد.

از يك هفته قبل از اجلاس وزيران از سوی رسانه‌های بين‌المللی مورد پرسش قرار گرفتند.

من هم توضيح دادم كه اطلاعات مربوط به بازار به طور دايم در حال تغيير است.

ولی آيا ممكن است كه برای مثال در طول يك هفته ذخاير استراتژيك نفت آمريكا دچار چنان اختلاف سطحی با هفته گذشته خود شود كه رای اعضای اوپك را برگرداند؟

كاملا درست می‌گوييد، اما بايد ميان اطلاعات ذخاير تجاری و استراتژيك تفاوت گذاشت. آنچه بازار را به شدت تكان می‌دهد سطح ذخاير تجاری است و من بيشتر در مورد اطلاعات و آمار ذخاير تجاری تاكيد می‌كنم. اگر گزارش‌ها بيانگر آن باشد كه هفته به هفته ذخاير تجاری كشورهای مصرف‌كننده نفت در حال كاهش است، به طور حتم منجر به افزايش قيمت‌ها و تاثير در بازار خواهد شد. اما در مورد اينكه چرا پس از اين تصميم اخير اوپك باز هم شاهد افزايش قيمت بوديم، بايد گفت كه اين نشان‌دهنده آن است كه حرف وزيران اوپك مبنی بر اينكه از نظر عوامل اساسی مرتبط با عرضه و تقاضا، هيچ نشانی از كمبود عرضه در بازارهای جهانی وجود ندارد كاملا درست بوده است و علت افزايش قيمت‌ها خارج از اين موضوع بايد بررسی شود.

پس اوج‌گيری قيمت نفت به دلايل كاملا سياسی و خارج از بازار اتفاق افتاد؟

يكی از عوامل بسيار تاثيرگذار بحران‌های ژئوپلتيك است كه به طور عمده در خاورميانه وجود دارد. همچنين اكنون شورش‌ها و مخالفت‌های موجود در نيجريه نيز هنوز بر بازار تاثيرگذار است. برخی می‌گويند بين ۵۶۰ تا ۸۰۰ هزار بشكه نفت اين كشور از توليد خارج است و معلوم نيست كه چه زمانی دوباره به چرخه توليد بازگردد. همچنين شش انفجار اخير در خطوط لوله گازرسانی مكزيك بدون قطع عرضه، نشان داد كه اين تاسيسات چقدر آسيب‌پذير است پس نگرانی‌ها را افزايش داد. بنابراين با آنكه اوپك اعلام كرد سطح توليد خود را از ابتدای نوامبر تا سقف ۵۰۰ هزار بشكه افزايش خواهد داد، برخی از كارشناسان از ديرهنگام بودن زمان اجرايی شدن اين تصميم سخن گفتند و عده‌ای ديگر هم اين افزايش را ناكافی دانستند. علاوه بر آن عوامل ژئوپلتيك بر تصميم اوپك سايه انداخت. مسايل مطرح شده در مورد ايران و به‌ويژه موضع وزير امور خارجه فرانسه تاثير بسزايی بر بازار داشت. از سوی ديگر هنوز فصل توفان‌های موسمی در خليج مكزيك پايان نيافته و به زودی ۴۰۰ هزار بشكه از مدار توليد خارج می‌شود. كمبود ظرفيت پالايشی جهان علت ديگری است و البته عامل بسيار مهم ديگر سرمايه‌های كلانی است كه به ويژه در صندوق‌های بازنشستگی و سرمايه‌گذاری آمريكا وجود دارد. به طور عمده در سال‌های گذشته اين سرمايه‌ها در بازار سهام وارد شد و به سود رسيد. در سال‌های اخير نيز اين سرمايه‌ها به بازارهای نفت هجوم آوردند. نقش آنها كاملا غيرتجاری است به ويژه با حضور در بازار نايمكس، با پيش‌بينی از آينده بازار به خريد اقدام می‌كنند و همين امر موجب افزايش تقاضا می‌شود. تمام اين عوامل كه گفته شد به عدم ثبات در بازار منجر شده است.

پيش از اينكه به دلايل عدم ثبات بازار با وجود نتيجه اجلاس ۱۴۵ اوپك بپردازيد، به عواملی كه باعث شد تا سران اوپك به تغيير تصميم پيشين خود اقدام كنند اشاره كرديد. می‌خواهم بدانم كه در اين تصميم اخير نقش عربستان سعودی تا چه اندازه بوده است؟

در ماه رمضان سال گذشته رشد قيمت‌ها به دليل بالا رفتن حجم ذخاير، افزايش چشمگيری داشت و بنابراين برخلاف اينكه معمولا در اين ماه نشستی توسط اوپك برگزار نمی‌شود، جلسه فوق‌العاده‌ای تشكيل و تصميم به كاهش توليد گرفته شد و پس از آن هم در نشست فوق‌العاده نيجريه، تصميم بر كاهش توليد گرفته شد. آمارها نشان می‌دهد كه به دليل پايبندی اعضا به ويژه در اوايل دوره اجرايی شدن اين تصميم‌ها، حجم ذخاير تجاری نفت با سرعتی كه رفته‌رفته افزايش می‌يافت دچار كاهش شد.
در جلسه اخير، اوپك با بررسی‌های خود متوجه شد كه ذخاير نفت كشورهای OECD به سطح مطلوبی رسيده است. مهم همزمانی اين تصميم با افزايش تقاضاست چرا كه اوپك پيش‌بينی كرده است كه يك ميليون و ۳۰۰ هزار بشكه به سطح تقاضا افزوده خواهد شد. در مورد نقش عربستان سعودی شكی وجود ندارد كه به عنوان بزرگ‌ترين صادركننده نفت جهان و با داشتن مازاد ظرفيت توليد بيش از ساير اعضا، به نظرات آن عضو توجه بيشتری نشان داده شود.

يعنی اين امر در اوپك به عنوان يك امتياز ويژه محسوب می‌شود؟

نمی‌توان از آن چنين ياد كرد. در اوپك هر عضو تنها حق يك رای دارد. البته نبايد از خاطر برد كه همواره نشريات بين‌المللی تمايل به جلوه دادن تصويری از اوپك دارند كه در آن اختلاف‌ها بسيار است و گروهی در برابر گروهی ديگر قرار گرفته است. اعضای اوپك اما به درستی می‌دانند كه در بحث‌ها همه اعضا حضور دارند و هر كدام نيز دارای حق رای هستند.

به عبارتی شما می‌گوييد كه كشورهای مصرف‌كننده نفت و حتی غيراوپكی‌ها از ابزارهای رسانه‌ای خود برای داغ‌تر كردن تنور اختلاف‌نظرها استفاده می‌كنند؟

بله، دقيقا درست است.

ولی شما به نفوذ عربستان سعودی و تاثير عمده آن در تصميم‌گيری‌ها اشاره كرديد.

حتما اينطور است و منافاتی با نفوذ ديگر اعضا با توجه به اندازه توليد و صادرات و ظرفيت مازاد توليد آنها ندارد. برای مثال قطر از نظر صادرات و توليد نفت خام، كشور بزرگی نيست اما وزير نفت اين كشور به دليل اينكه سال‌های سال در اين سمت بوده به عنوان يك صاحبنظر توجه ديگر اعضا را به خود جلب كرده است. مثال ديگر عراق است. اين كشور امروز سهميه‌ای در اوپك ندارد ولی همچنان به نظر وزير نفت عراق توجه می‌شود. مطمئن باشيد رسانه‌های خاصی وجود دارند كه به دليل نداشتن دل‌خوشی از برخی از اعضای اوپك سعی در تصويرپردازی‌های غيرواقعی دارند.

چرا تصميم‌های اوپك معمولا در ماه‌های اول جدی گرفته می‌شود و رفته‌رفته توجه به آن كمرنگ می‌شود. نمونه بارز آن در سخنان خود شما هم وجود دارد. آنجايی كه از تصميم اوپك برای كاهش سطح توليد گفتيد، اشاره‌ای داشتيد به اينكه «به‌ويژه» در ماه‌های اول اجرايی شدن تصميم، اعضا پايبند برنامه بودند. همچنين چنان كه در جريان هستيد موسسه تحقيقاتی پترولجستيك در گزارشی آورده است كه كشورهای ايران، عربستان سعودی و نيجريه در شهريورماه افزايش توليد داشته‌اند.

برخی اوپك را متهم می‌كنند كه يك كارتل نفتی است اما در يك كارتل معمولا تصميم‌ها محرمانه است. اين در حالی است كه اكثر تصميم‌های اوپك كاملا شفاف، روشن و غيرمحرمانه است. گفته می‌شود ايران طبق تصميم سران اوپك قرار است از كاهش يك ميليون و هفتصد هزار بشكه‌ای توليد، ۲۴۹ هزار بشكه از توليد خود بكاهد. دو اشكال اينجا پيش می‌آيد. ما اعلام می‌كنيم كه منابع اطلاعاتی ثانويه به دلايل سياسی خاص ظرفيت توليد نفتی ما را درست اعلام نمی‌كنند. بنابراين كاهش ۲۴۹ هزار بشكه ايران از روی اطلاعات منابع ثانويه محاسبه می‌شود. نكته ديگر اين است كه با وجود تقاضا، خيلی از كشورها احتمال دارد كه به تعهدات خود عمل نكنند و بيشتر منافع ملی خود را مدنظر قرار ‌دهند. چرا كه تعهد در اوپك صرفا تعهدی اخلاقی است. اما در مورد ايران و صحبت‌هايی كه می‌شود ما اعلام كرده‌‌ايم كه گزارش‌های منابع ثانويه اوپك را قبول نداريم چرا كه به دليل اغراض سياسی ظرفيت توليد نفت ايران و ونزوئلا به صورت واقعی در نظر گرفته نمی‌شود.

اما در اين گزارش نام عربستان سعودی هم وجود دارد؟

ممكن است ميزان توليد اين كشور از يك‌ماه پس از تصميم افزايش يافته باشد. اين مهم نيست. مهم درصد پايبندی به تصميم است كه با افزايش كل سطح توليد از درصد پايبندی كاسته می‌شود. من در آخرين گزارش‌هايی كه به دستم رسيده است ديدم كه برخلاف سال‌های گذشته، درصد پايبندی ونزوئلا بالا بوده، ولی در مورد ايران چنين نبوده است.

با توجه به شرايط قيمتی امروز واكنش آژانس بين‌المللی انرژی را نسبت به تصميم‌های اوپك چگونه ارزيابی می‌كنيد؟

اوپك از اول نوامبر به ميزان ۵۰۰ هزار بشكه به توليد خود در ماه آگوست اضافه خواهد كرد. آژانس بين‌المللی انرژی، همواره خواهان افزايش توليد بوده و اين طبيعی است چرا كه صرفا در پی منافع كشورهای پيشرفته و صنعتی جهان هستند. از حالا تا پنجم دسامبر يعنی اجلاس فوق‌العاده اوپك در امارات متحده عربی فرصتی برای اعضای اوپك وجود دارد تا نسبت به تصميم افزايش ۵۰۰ هزار بشكه‌ای، شرايط بازار را بسنجند. به طور مسلم وضعيت ژئوپلتيك خاورميانه و پيش‌بينی وضع جوی زمستان پيش‌رو در تصميم ماه دسامبر اوپك دخيل خواهد بود. همچنين قرار است كه وزيران عضو اوپك در اواخر آبان‌ماه در رياض نيز جلسه مشتركی داشته باشند كه در آنجا بررسی اين مساله صورت خواهد گرفت.

اعضای اوپك بايد از افزايش سطح قيمت در بازارهای جهانی خشنود باشند. آيا تلاش برای كاهش قيمت توسط سازمان كشورهای صادركننده نفت منطقی است؟

اين اشاره شما درست است اما واقعيت آن است كه اوپك نمی‌تواند نسبت به تاثير قيمت‌های بالا روی سطح تقاضا بی‌تفاوت باشد. در زمان اوج‌گيری قيمت‌ها چند اتفاق ممكن است روی دهد.
انرژی‌های جانشين در اين برهه صرفه اقتصادی پيدا می‌كند. در گذشته هم ما تجربه قيمت‌های بسيار بالا را داشته‌ايم و بنابراين احتمال دارد كه با كاهش تقاضا هدف استمرار درآمدها در اوپك برای توليدكنندگان محقق نشود. اوپك همواره از كاهش يا افزايش چشمگير قيمت نفت خام در بازارهای جهانی زيان ديده‌ است. اتفاق ديگری كه معمولا روی می‌دهد آن است كه بلافاصله پس از افزايش قيمت‌ها، قيمت تمام كالاهای وارداتی و خدمات به ويژه در صنعت نفت افزايش می‌يابد. بگذريم از اينكه قيمت‌های بالای نفت، انتظارات مردم كشورهای عضو اوپك را نيز افزايش می‌دهد، در حالی كه تبديل اين درآمدها به سرمايه و تاثيرگذاری‌ آن بر رفاه عمومی يك پروسه بلندمدت را می‌طلبد. در نتيجه قيمت‌های بالای نفت هميشه خبر خوبی برای كشورهای توليدكننده نفت خام نيست. اوپك سال‌هاست كه ديگر قيمت خاصی را به عنوان هدف اعلام نمی‌كند و هميشه در راستای ثبات بازار گام برمی‌دارد.

در سال‌های اخير كه شاهد افزايش قيمت‌ها بوده‌ايم، كارشناسان بسياری از احتمال رسيدن بهای نفت به يكصد دلار در آينده نزديك گفته‌اند. رويای نفت يكصد دلاری زمينه‌ساز بحث‌ها و جدل‌های بسياری در محافل سياسی و اقتصادی جهان بوده است. ديديم كه در هفته‌های گذشته بهای جهانی نفت به ۸۴ دلار نيز رسيد و فاصله خود را تا آن رويا كوتاه كرد. از نظر شما اوپك در جلوگيری از تحقق چنين فرضيه‌ای موفق می‌‌شود؟

بازار نفت بازار پيچيده‌ای است. حتما آنهايی كه از نفت يكصد دلاری سخن می‌گويند فرضيه‌ای مستدل دارند. ما می‌توانيم شاهد نفت يكصددلاری با تحقق چند شرط باشيم. اگر بحران‌های ژئوپلتيك از آنچه امروز هست حادتر شود يا اينكه با توفان‌های شديدتر از آنچه دو سال پيش شاهد بوديم مواجه شويم امكان تحقق آن وجود دارد.

فرض را بر اين بگيريم كه شرايط مستعد باشد، آيا اوپك توان جلوگيری از رسيدن بهای نفت به يكصد دلار را دارد يا خير؟

اوپك در آن موقع هيچ كاری نمی‌تواند انجام دهد. ما وقتی كه می‌گوييم قيمت‌ها ممكن است در فصل زمستان تغيير نكند، شرط يك وضع جوی معمولی را در نظر گرفته‌ايم. حال آنكه ممكن است عكس آن روی دهد. من جزء كسانی نيستم كه بدون اعلام فرضيه، از افزايش بهای نفت سخن بگويم.

فرضيه شما چيست؟

به نظر من هيچ‌كس نمی‌تواند به طور قطع آينده بازار نفت را پيش‌بينی كند. ما از حالا نمی‌توانيم در مورد وضع جوی زمستان يا وقوع توفان‌هايی با شدت كاترينا و ريتا نظر دهيم. به هر حال تاريخچه قيمت نفت را كه مرور می‌كنيم به قيمت‌های بسيار بالا برمی‌خوريم.

اما قيمت‌های موجود سابقه تاريخی ندارد.

فراموش نكنيد امروز ما با قيمت‌های اسمی مواجه هستيم. قيمت‌های واقعی اما بايد با ميزان تورم و ارزش دلار سنجيده شود. در اين صورت قيمت‌های امروز در بازارهای جهانی نفت، با قيمت‌های سال ۱۹۷۹ در پی وقوع انقلاب اسلامی در ايران و همچنين قيمت‌های سال ۱۹۸۰ كه بر اثر حمله نظامی عراق به ايران شاهد آن بوديم، هنوز هم فاصله دارد. به هر حال من قيمت يكصد دلار برای نفت را رويا نمی‌دانم. چرا كه واژه رويا بار مثبتی دارد. اين خبر خوشی نخواهد بود چرا كه از قدرت خريد كشورهای صادركننده نفت به دليل كاهش ارزش دلار بسيار كاسته شده است. من نگران گرانی‌هايی هستم كه در صورت افزايش قيمت نفت، اقتصاد جهان و كشورمان را تحت تاثير قرار می‌دهد.