انگشتانش بر صفحه ساز به حرکت در آمد. سخن از صدای حزینی بود که سال‌ها با احساسات و عواطفش هماهنگ شده بود. با خود زمزمه می‌کردم «خشک سیمی، خشک‌چوبی، خشک پوست از کجا می‌آید این آوای دوست؟ » کالبد خشکی که نوای دل را با خود همراهی می‌کرد اما همیشه در کنج هنرموسیقی مهجور باقی ماند و هیچگاه مجال بیان نیافت و سالیان متمادی به صورت خود‌جوش به دست هنرمندان عاشق‌پیشه امکان حیات یافت و تنها توانست در گوشه و کنار سرزمین‌اش در اختیار علاقه‌مندان قرار گیرد به این علت که دیگر نه مردم توان خرید سازهای حرفه‌ای دست‌ساز را داشتند و نه متولیان فرهنگی از سازندگان پشتیبانی می‌کردند. در بررسی تاریخی ساخت انواع ساز اطلاعات چندانی مگر در دوره قاجاریه در دسترس نیست و چنین استنتاج میشود که به احتمال بسیار بیشتر نوازندگان ساز، آلات موسیقی مورد نیاز خود را می‌ساختند اما پس از گذشت زمان تنها کسانی به این حرفه روی آوردند که علاقه‌مند به ساختن ساز بودند و شاید تعداد اندکی نوازندگی نیز می‌دانستند.
امروز پیشکسوتان این هنر معتقدند یک سازنده ساز برای اینکه بتواند ساز خود را بخوبی بشناسد بهتر است دستی هم در نوازندگی داشته باشد. هنرمندان بنامی در گذشته در عرصه سازسازی چون تار، سه تار و... فعالیت می‌کردند که امروزه الگوی هنری نسل امروز قرار گرفته‌اند؛ هوانس آبکاریان، معروف به یحیی، از ارامنه جلفای اصفهان از سازندگان مشهور تار است که توانست تحول بزرگی در این ساز به وجود آورد به طوری که امروزه شکل و ساختمان کنونی تاری که ساخته میشود از روی تار یحیی است و به الگوی یحیی معروف است اما پیش از او استاد فرج‌الله (استاد یحیی) که جزو استادان منتخب دارالصناعه ناصری بود توانست این ساز را را در زمان خود به اوج کمال برساند.
ابراهیم قنبری مهر از دیگر سازندگان معروف ساز است که از سال‌ها پیش با استفاده از راهنمایی‌های ابوالحسن صبا، سورن آراکلیان و... به ساخت و مرمت سازهای ایرانی و غربی پرداخت و در سال ۱۳۳۴ نخستین کارگاه سازسازی را در اداره هنرهای زیبا دایر کرد.
بعد از انقلاب نیز هنرمندان بنامی چون محمدرضا شجریان و حسین علیزاده سازهایی ابداعی را به آرشیو سازهای ایرانی اضافه کردند که به گفته استاد شجریان «نیاز به صداهای جدید در موسیقی احساس میشود و همیشه کمبود این صدا‌ها مرا آزار می‌داد.» او می‌گوید «این اقدام برای آیندگان موسیقی کشور است تا از این مسیر صدای جدیدی در موسیقی ایرانی ایجاد شود و ارکستر ایرانی از نظر ساز و صدا غنی‌تر شود.» نسل امروز نیز از روی تجربه و علاقه رو به سازسازی آورده‌اند و بدون آنکه مراکزی برای آموزش این هنر در نظر گرفته باشند مشغول فعالیت هستند. اما چندی پیش خبر از راه‌اندازی رشته سازسازی در تهران به میان آمد، هنری که تا به امروز بودن و نبودنش نامعلوم است و تا‌کنون نتوانسته چهره خود را در رسانه‌های تصویری نمایان کند.
بودجه وزارت ارشاد برای صیانت از موسیقی اصیل ایرانی
حمید شاه‌آبادی مشاور هنری وزیرفرهنگ و ارشاد اسلامی که ریاست مؤسسه آموزش عالی فرهنگ و هنر دانشگاه جامع علمی کاربردی را نیز بر عهده دارد در تشریح تازه‌ترین فعالیت‌های موسیقایی این مؤسسه از ایجاد رشته سازسازی به عنوان یکی از رشته‌های جدید مشتق از حوزه موسیقی خبر داد. وی در این باره گفت: در حال حاضر رشته تحصیلی به نام سازسازی در ایران طراحی نشده است اما درس‌هایی به نام ساختن ساز در مراکز ۴، ۴۶ و ۱۱ تهران وجود دارد که در حال اجرا است.
شاه آبادی ساخت سازهای ایرانی را یکی از اولویت‌های مورد توجه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی عنوان کرد و در این باره افزود: بسیاری از سازهای ایرانی دارای قدمت طولانی و شناسنامه‌دار هستند و لازم است دانشجویان موسیقی برای جایگزینی موسیقی ایرانی به‌جای موسیقی غربی این نوع ساز‌ها را فرا بگیرند و در کشور معرفی شوند.
وی اظهار کرد: اگرچه تعداد مراکز رشته موسیقی در تهران آمار بالایی ندارد اما بهتر است این مراکز با نحوه تخصصی سازهای ایرانی آشنا شوند.
این مشاور افزود: یکی از موضوعات مورد بحث کمیته علمی تخصصی موسیقی، ایجاد رشته‌های جدید مانند سازسازی است که در دستور کار این کمیته قرار گرفته و امیدوار هستیم، بتوانیم تا قبل از مهرماه سال آینده جزو فرایند‌های تحصیلی قرار بگیرد اگرچه کار زمانبری است و فرصت ما اندک اما از جمله مأموریت‌هایی است که باید به آن توجه شود و تصمیم بر این است که از بهمن‌ماه سال آینده برای پذیرش دانشجوی رشته سازسازی اقدام شود.
وی یکی از اهداف این مؤسسه را فراموش نشدن سازهای ایرانی عنوان کرد و افزود: متأسفانه در کشور ما سازهای غیر ایرانی و وارداتی بشدت خرید و فروش میشود و توسعه پیدا کرده است که باید برای جایگزینی آن سازهای اصیل ایرانی که با فرهنگ بومی ما مطابقت دارد و می‌تواند پا به‌پای دیگر ساز‌ها باشد وجود داشته باشد. وی ساخت ساز را غیر از آموزش ساز عنوان کرد و افزود: ساخت ساز، جهانی و کلاسیک جزو رشته‌هایی است که پیش از این در مجموع موسیقی پاپ بوده و امروزه متوقف شده است و دوباره فعال خواهد شد اما آموزش این نوع ساز‌ها هیچگاه تعطیل نشده است و با توجه به نظر کمیته‌های متخصصان شاید این حوزه نیز به مجموعه اضافه شود.
شاه آبادی خاطر‌نشان کرد: بودجه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اساساً صرف صیانت از موسیقی اصیل ایرانی خواهد شد به این علت که موسیقی‌های وارداتی تبلیغات خود را داشته و درساختن سازهای مختلف تجربه دارند. اما باید به این نکته توجه داشته باشیم که آموزش سازهای کلاسیک و جهانی جزو مأموریت‌های کاری ما است به این علت که بسیاری از ارکسترهای ما از این ظرفیت استفاده می‌کنند و ازاین فرصت بهرمند می‌شوند.
شاه آبادی در خصوص ممنوعیت پخش تصویرساز در رسانه‌ها و مخالفت با موسیقی گفت: سیاست‌های کلان حوزه موسیقی در فضای کلی نظام است و بر اساس فتوایی که وجود دارد نشان دادن ساز محدودیت‌هایی را در بعضی از حوزه‌ها مانند صدا و سیما داشته است اما آنچه در این فضا می‌خواهیم انجام بدهیم موسیقی اصیل و مرتبط با فضای فرهنگی کشور و برگرفته از نمادهای بومی و ملی کشور است و بایست با مجموعه‌ای از آنچه به عنوان موسیقی وارد کشور میشود تفاوت قائل شویم و دانشجویانی تربیت کنیم که در واقع با موسیقی واقعی کلاسیک و آکادمیک آشنا باشند.
وی افزود: دراین مؤسسه سازهای تعریف شده‌ای وجود دارد که آموزش و ساخت این ساز‌ها در کمیته‌های علمی تخصصی توسط استادان موسیقی به عنوان رابطه‌های درسی با شیوه‌های آموزش بررسی و کارکرد و نتایج آن در حوزه موسیقی مطرح میشود. علاوه بر این فضای آموزش، فضای شکوفایی استعداد‌ها و خلاقیت‌ها است و قطعاً در مراکز آموزشی عالی علمی کاربردی فرهنگ و هنر، باید سازهای ابداعی و فضا‌های جدید مطرح شود. باید از تلاش دانشجویان در این زمینه حمایت کنیم تا این شکوفایی‌ها منتهی به خلاقیت‌های جدید و نو شود. این آموزش طبیعتاً برای سازهای رسمی و سازهایی است که برای نظام آموزشی کشور تعریف شده و مصوباتش به تأیید کمیته علمی تخصصی و در نهایت به تأیید شورای گسترش دانشگاه رسیده است. اما این امر نشان از محدودیت دانشجو ندارد و می‌تواند هر نوع سازی را در فضای آموزشی که برای آن در نظر گرفته شده است مانند مراکز علمی و کاربردی ابداع و خلق کند و اگر زمانی این افراد توانستند از مرزهای کار آماتوری عبور کنند و به یک تولید کار‌شناسی شده و مطابق با استاندارد‌ها برسند طبیعتاً وارد فضایی از حوزه موسیقی خواهند شد.
رئیس مؤسسه آموزش عالی فرهنگ و هنر دانشگاه جامع علمی کاربردی بازار کار سازسازی در حوزه موسیقی را وابسته به توان هنرمند مربوطه عنوان کرد و افزود: امروزه بسیاری از فعالان حوزه موسیقی که به این حوزه راه پیدا کرده‌اند اشتغال و درآمد خوبی را چه در قالب آموزش موسیقی و چه در قالب تولید آلبوم و اجرای کنسرت یا حتی مدیریت‌های هنری حوزه موسیقی کسب کرده‌اند و تقریباً می‌توان گفت به نوعی حوزه موسیقی در بسیاری از فعالیت‌هایی که در کشور صورت می‌گیرد جا باز کرده است.
وی گفت: گاهی اوقات بعضی از قشرهای کشور نسبت به حجم بسیار موسیقی که در فضای فرهنگی کشور وجود دارد ابراز نگرانی و گلایه داشته‌اند. این بدین معنا است که مصرف موسیقی برای عامه مردم در محافل و مجالس گوناگون کم نیست و سبد شنیداری مردم مملو از آهنگ‌های موسیقی است و اتفاقاً اشکال کار در این است که بسیاری از آواهایی که شنیده میشود، اختیاری نیست و در واقع به نوعی یک تغذیه غیر‌سالم هم در آن دیده میشود. بنابراین مخاطبی که در این حوزه آموزش می‌بیند حوزه کارخوب و پر درآمدی دارد البته شدت و حدتش به قدرت و توانایی خود او در این حوزه بستگی دارد.
مشاور هنری وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در ادامه افزود: فضای فرهنگی کشور با ارتقای دانش‌آموختگان فرهنگ و هنر رشد می‌کند بنابراین فارغ‌التحصیلان و دانش‌آموختگان موسیقی نباید خود را با دانش‌آموخته رشته دیگری در حوزه گردشگری یا فرهنگی مقایسه کنند به این علت که شاید در آن رشته به ضرورت می‌بایستی مشغول به‌کار شوند اما در بعضی از رشته‌ها مانند نقاشی و موسیقی ضرورتی ندارد که دانش‌آموخته این رشته شاغل تام و تمام در این حوزه باشد و از این طریق کسب درآمد کند.
سازهای ابداعی باید با توجه به نیاز ارکستر ساخته شود
محمود فره‌مند سازنده ساز تار و از بنیانگذاران مرکز سازسازی چاووش است. وی در هنرستان موسیقی به آموختن تار روی آورد و در ادامه این مسیر از محضر بزرگان تار‌نوازی چون هوشنگ ظریف، استاد صالحی و علی اکبرخان شهنازی بهره برده است و در دانشکده موسیقی از محضر دکتر داریوش صفوت و از آموزش‌های نورعلی خان برومند نیز بی‌بهره نبوده است.
فره‌مند راه‌اندازی رشته سازسازی در دانشگاه‌ها را از آرزوهای زنده‌یاد لطفی عنوان می‌کند و می‌گوید: آموزش سازهایی چون تار، سه تار، کمانچه و... باید در دانشگاه گنجانده شود و علاوه بر آن از استادهای بنامی که ساز‌هایشان در دست استادهای نوازنده و در کنسرت استفاده میشود برای تدریس دعوت شود. البته آموزش سازسازی می‌بایست مورد علاقه هنرجو و دانشجو باشد نه جزو واحد‌های درسی اجباری. وی افزود: دانشجوی موسیقی که ساز اصلی او تار یا سنتوراست باید از اجزای ساز، کیفیت و نوع ساز خوب مطلع باشد. این هنرمند درخصوص سازهای ساخته شده اظهار کرد: اصولاً سازهای سنتی و هر نوع‌سازی به مرور زمان تغییر شکل و صیقل پیدا کرده است و مورد رضایت نوازنده‌های بزرگ قرار گرفته و زمانه آن را به تثبیت و تکامل رسانده است. در مورد سازهای ابداعی نیز به همین صورت است و باید نیاز آن ساز را در ارکستر یا گروه را در نظر گرفت و به مرور زمان ایراد آن را برطرف کرد. فره‌مند در مورد بازار کار سازسازی و هزینه مالی آن گفت: بنابراین وقتی تعداد نوازندگان افزایش یابد بالطبع به همان نسبت تعداد سازندگان نیز بیشتر خواهد شد.
ساز تار باید به‌صورت دانشگاهی آموزش داده شود
یوسف پوریا قدیمی‌ترین سازنده تار است که به‌واسطه آشنایی با سلیمان روح‌افزا از نوازندگان تار و از دوستان نزدیک استاد یحیی توانست از برخی تکنیک‌ها و نظرات استاد یحیی درباره تار‌سازی باخبر شود و آن‌ها را به کار گیرد. آموختن این تکنیک‌ها به پوریا در ساخت تار کمک زیادی کرد و هم‌اکنون الگوی تارهای وی بر اساس تارهای یحیی است. پوریا در این‌باره می‌گوید: روایت است که ساخت تار از زمان ابونصر فارابی بوده منتهی مطلب به این شکل نبوده است. این ساز در دوران ناصرالدین شاه وارد تهران شد و در زمان فرج‌الله به اوج کمال خود رسید و بعد از آن یحیی شاگرد ایشان به مرور زمان شکل آن را تغییر داد و به‌صورت ایستاده نواخته شد و بعد از آن در شهرهای مختلف مانند آذربایجان (از شهرهای ایران) این ساز رایج شد. البته ساز تاری که در کشور آذربایجان ثبت شده ساز اصیل ایران نیست. تار ایران در شیراز معروف است و شش سیم دارد اما در آذربایجان یازده سیم است و روی سینه نواخته میشود.
وی که در سال دو ساز تار می‌سازد درباره تغییراتی که روی آن انجام داده است، افزود: بعد از تغییراتی که روی تار انجام شد تصمیم گرفتم بدعت‌هایی چون حذف میخ‌ها در پایین دسته، متصل ساختن سر پنجه گوشی‌ها که در گذشته به‌صورت مجزا ساخته می‌شد و همچنین یک تکه در آوردن شکل تار را روی آن پیاده کنم که در گذشته به این صورت نبود. اما هیچگاه این تغییرات به معنای سنت‌شکنی و تغییر شکل آن نبوده تنها فرم آن عوض شده است.
پوریا از تدریس سازسازی در دانشگاه‌ها بسیار استقبال کرد و در این خصوص اظهار داشت: تار یک ساز ملی است و با آنکه بسیار مشکل است باید به‌صورت دانشگاهی آموزش داده شود و اثر‌گذارهم خواهد بود. وی در ادامه افزود: سازسازی یک هنر است و زمانی که از ساخت چوب و ساخت صنعتی خود خارج شود، تبدیل به هنر میشود. پوریا، نواختن ساز را برای یک سازنده ضروری نمی‌داند و می‌گوید: نیازی نیست که سازنده ساز نوازندگی بداند اما باید ساز خود را بشناسد و با صدای آن آشنا باشد تا مشکل آن را متوجه شود. من به شاگردانم تأکید می‌کنم نوازندگی را یاد بگیرند تا هر فردی در مورد صدای آن نظر داد به سرعت قبول نکنند.
با حفظ سنت در ساخت ساز‌ها تغییراتی به وجود آورده‌ایم
رضا ژاله نزدیک به چهل سال است که ساز می‌سازد و تا به حال بیش از۱۰۰۰ ساز ساخته که بیشترین آن تار و سه تار بوده است. ژاله از معدود سازندگان سازی است که علاوه بر ساختن سازهای متعارف و متداول ایرانی دست به ساخت و سازهای ابداعی نیز می‌زند. او تا به حال سازهای ابداعی چون دلنواز، دل‌انگیز، دلگشا، دلربا، دل‌آویز و ژاله، آغوش و... ساخته است.
ژاله راه‌اندازی ساز سازی در دانشگاه‌ها را به دلیل مخالفت مسئولان با نشان دادن و نواختن ساز امری غیر‌ممکن می‌داند و می‌گوید: اگر این اتفاق در رشته سازسازی صورت گیرد درآمد و بازار کار خوبی خواهد داشت. وی سازسازی را هنر دلی می‌داند و اظهار می‌کند: زمانی تصمیم گرفتم بر مبنای تنبور نریمان سایز این ساز را تغییر دهم و به عقیده خود در حد معمول و استاندارد بود و امروزه نیز شاگردان من در مورد شکل‌بندی آن نظر دیگری دارند اما اگر فضای مناسبی برای آموزش این ساز و ساخت استاندارد آن وجود داشت و در آنجا تحصیل می‌کردیم، بعد از پایان تحصیلات به نوعی می‌گفتند شما با حفظ استاندارد‌ها و رعایت اصول سازسازی، مجوز آموزش این ساز به هنرجویان این رشته را خواهید داشت. ژاله تصریح می‌کند: ما با حفظ سنت در ساخت ساز‌ها تغییراتی به وجود آورده‌ایم و نمی‌خواهیم نواقص قدما را با عناد روی دوش خود بکشانیم. باید تغییرات را در ساز پیاده کنیم تا نتیجه خوب آن را ببینیم.
این هنرمند معتقد است سازندگان ساز بهتر است دستی هم در نوازندگی داشته باشند و در این باره می‌افزاید: یحیی معروف هیچ علمی در نوازندگی نداشت و تنها سازنده بود اما از دانش دیگران برای ارتقای ساز خود کمک می‌گرفت. به طور مثال خود من کمانچه نمی‌نوازم اما سازنده آن هستم اما براثر شنیدن صدای این ساز متوجه می‌شوم صدای آن دلنشین است یا خیر.
وی که سازهای ابداعی چون «دلنواز» و «دلگشا» را در کارنامه هنری خود دارد در ادامه تصریح می‌کند: یک ساز مانند کودک است که باید آن را پرورش داد و زمانی که یک ساز ابداعی می‌سازم و نوازنده‌ای آن را می‌نوازد و ایراداتی در آن وجود داشت باید آن را پذیرفت و اشکالات آن را بر طرف کرد. اما متأسفانه نسل امروز حوصله این کار‌ها را ندارند مگر تعداد اندکی که در فراگیری آن تلاش می‌کنند. ژاله در پایان می‌گوید: امروزه سازنده‌های خوبی در کشور مشغول فعالیت هستند که باید به آن‌ها توجه کرد.
آموزش سازسازی جایگاه خوبی در جامعه موسیقی ندارد
رامین جزایری از استادان چیره دست در ساخت تار و سه تار به شمار می‌آید و شاید یکی از دلایل مهم موفقیت او در عرصه سازسازی، تسلط او به موسیقی و نوازندگی است. وی به مدت دوسال نزد زنده‌یاد محمدرضا لطفی آموزش تار دیده و دوره‌ای نیز ریاست کانون سازندگان خانه موسیقی را بر عهده داشته است.
جزایری معتقد است فضای مناسبی برای آموزش سازسازی و تدریس این هنر در ایران در نظر گرفته نشده است و تأکید دارد یک واحد درسی برای آن تعریف شود. وی می‌گوید علاقه‌مندان به سازسازی باید مانند دیگر رشته‌های هنری به دنبال آموزش این هنر بروند و در این باره اظهار کرد: آموزش سازسازی در ایران موقعیت اجتماعی و جایگاه چندان خوبی در جامعه موسیقی ندارد و متأسفانه ارزش و حرمتی برای آن قائل نمی‌شوند به همین دلیل بسیاری از سازندگان تک ساز و برجسته از این موضوع به نوعی رنجیده و کم کار شده‌اند. این هنرمند دلیل بی‌توجهی به سازسازی را نوازندگان دانست و افزود: نوازندگاه باید ارزش زحمت سازنده ساز را بیشتر از این بدانند و ارزش بگذارند وتن‌ها کیفیت و ارزش آن برای موسیقی در اولویت باشد تا جنبه تجاری و خرید و فروش ساز.
جزایری بازار کار سازسازی را چندان پر رونق نمی‌داند و بر این باور است که تنها علاقه‌مندان به موسیقی به دنبال این هنر می‌روند. به طور مثال فردی که سنتور یا تار می‌نوازد چندان برای ساز خود ارزش نمی‌گذارد وتن‌ها برای رفع حاجت این ساز را تهیه کرده است و بالطبع آثار تک نوازی که از او می‌شنویم مورد رضایت نخواهد بود و عملاً صدای ساز خوشی را نخواهیم شنید.
این سازنده ساز در خصوص استاندارد بودن سازهای ابداعی نوازندگان افزود: اگر فردی به صورت آزمایشی برای خود یک ساز بسازد هیچ ایرادی نخواهد داشت اما برای به دست آوردن نتیجه آن باید منتظر زمان بود که آیا این ساز مورد اقبال جامعه موسیقی قرار خواهد گرفت یا خیر، در غیر این صورت به دلیل آموزش ندیدن آکادمیک کیفیت صدا دهی خوبی نخواهد داشت. وی تصریح کرد: سازندگان ساز مجبور هستند از مراحل مقدماتی به دنبال آموزش سازسازی بروند و با آزمون و خطا این مرحله را طی کنند. شاید زمان زیادی ببرد و انرژی بسیاری صرف شود اما بازدهی خوبی خواهد داشت. رامین جزایری تغییر دادن ساخت اولیه ساز را دور شدن از اصالت ساز‌ها نمی‌داند و می‌گوید: سازسازی و افزودن تغییراتی در شکل اولیه آن در همه دنیا مرسوم است و می‌باید آزمون و خطا‌هایی صورت بگیرد تا اتفاق جدیدی در ساز به وجود آید.