«کتاب عجایب ایرانی»

علی فراستی

"کتاب عجایب ایرانی"‌، یک پژوهش مدرن در زمینه افسانه سرائی ایرانیان

همه ما در بوم و بر، پای صحبت راویان، نقالان و قصه‌گویان نشسته‌ایم. راوی با اشتیاقی تمام نشدنی برایمان از ماجراهای باور نکردنی گفته است و ما را سوار بر قالیچه سحر آمیزش، به سرزمین‌های افسانه‌ای برده و با موجودات غریب آشنا كرده. داستانهای افسانه ای هزار و یک شب تنها یکی از معروف ترین آنها بوده است.

همیشه قصه و افسانه، راهی برای گذران اوقات فراغت بوده و حتی در طی تاریخ پر فراز و نشیب ایران، گوش سپردن به افسانه‌های اسرار‌آمیز سرگرمی بسیاری بوده؛ از پادشاهان گرفته تا توده‌های مردم. در این میان شنیدن شرح عجایب و غرایب عالم همواره برای همه جذاب بوده است، آنهم در دورانی که هنر عکاسی وجود نداشته و هنر نقاشی نیر یا ضعیف بوده و یا گویای تخیلات نقاش بوده است تا واقعیات.

کتاب‌هایی هم از قدیم در ایران وجود داشته که در آنها، پرداختن به عجایب و شگفتی‌ها محوریت داشته است. این دسته کتاب‌ها تحت عنوان کلی «عجایب نامه»‌ها شناخته می‌شوند و همان طور که پرویز براتی در پژوهش اخیر خود روی این متون متذکر شده، نگارش این متون از قرن چهارم تا قرن نهم رواج داشته و از آن تحت عنوان «عجایب نویسی» یاد می‌شد؛ سنتی که با کتاب‌هایی چون "عجایب البُلدان" نوشته ابوالموید بلخی و نیز كتاب‌هایی چون "عجایب هند" و "تحفة الغرایب" آغاز می‌شود و در قرن ششم در قالب کتاب «عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات» نوشته زکریای قروینی به قوام می‌رسد.

پرویز براتی یک پژوهشگر جوان مقیم ایران است که همزمان با انتشار کتاب در روزنامه‌ها و مجلات هنری و ادبی به درج مقالات می پردازد. وی در پژوهش خود با عنوان «کتاب عجایب ایرانی» (روایت، شکل و ساختار فانتزی عجایب نامه‌ها) سعی کرده ضمن اشاره به پیدایش سنت عجایب نویسی، زمینه‌های پیدایش عجایب نامه‌ها و همچنین پیش‌متن‌های آنها را بررسی کند. او درباره پیدایش عجایب نامه‌ها می‌نویسد: "ساخت عجایب نامه‌ها متاثر از طبیعیات ارسطویی است. طبیعیات ارسطویی بخشی از دانش یونانی است و دانش یونانی هم بخشی از ذهنیتی است که طی یک روند تاریخی مشخص وارد حوزه‌های معرفتی ایرانیان شد."‏

به اعتقاد این نویسنده، عجایب نویسی سنتی است که از دل جغرافیا بیرون آمده است. از آن جا که اشراف در پایتخت‌های اسلامی از خواندن کتاب‌های جغرافیا برای گذراندن اوقات بیکاری خود استفاده می‌کردند، رفته رفته افسانه‌های سحرآمیز و روایت‌های شگرف با جغرافیا در هم آمیخت و نویسندگان این کتاب‌ها در دروغ ‌بافی و اغراق بر یکدیگر پیشی گرفتند و سنتی از دل جغرافیا پدید آمد که تحت نام عمومی "عجایب نامه نویسی" شناخته می‌شود. براتی در تحقیق خود عجایب نامه‌ها را با نظریه شکل‌های ساده آندره پولس پیوند داده و در ادامه به بررسی رابطه بین این متون با هستی شناسی ایرانی پرداخته است.

عنصر تخیل و روایت عجایب نامه ای، عنوان مبحث آخر از پاره اول کتاب اوست که در آن به تحلیل مایه‌های خیالی عجایب نامه‌ها پرداخته شده است.

در قسمت دوم کتاب از مباحث تئوریک خارج می‌شود و خواننده در مواجهه‌ای رو در رو با عجایب ‌نامه‌ها قرار می‌گیرد. در این بخش از کتاب، متن عجایب‌ نامه‌ای متعلق به قرن هفتم هجری با اصل قرار دادن نسخه‌‌ای خطی از آن، بازنویسی و تصحیح شده است.این عجایب‌نامه، «نوادر التبادر لتحفه البهادر» نام دارد که نسخه‌ای از آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است. به باور این پژوهشگر،‌ما در حد فاصل قرون پنجم تا نهم هجری، شاهد ظهور و افول متن‌هایی بوده‌ایم كه در كنار ابعاد جغرافیایی و دایره‌المعارف گون، دارای جنبه‌های روایی و ادبی هم بوده‌اند. این متن‌ها به طور خاص به رخدادهای شگرف، موجودات خیالی و مكان‌های عجیب و غریب می‌پردازند و جا دارد بیشتر به آنها پرداخته شود.

نویسنده کتاب "عجایب ایرانی" سعی کرده با نگاهی تئوریک و روش‌مند به بازخوانی و تحلیل متن‌هایی با پس زمینه امر شگرف بپردازد. کتاب می‌توانست مفصل‌تر از این باشد و شکل و شمایل ارائه آن هم می‌توانست از این که هست، بهتر باشد.در پاره دوم بهتر بود که طراح هنری کتاب از قلم پاکستانی استفاده نمی‌کرد؛ چرا که این مساله مانعی برای خواننده، خصوصا خواننده عام در خواندن این بخش شده است و به نظر می‌رسد استفاده از این ترفند، ‌بُعدی تصنعی به خود گرفته است،‌هر چند صفحه بندی پاره اول كتاب از نقاط قوت آن محسوب می‌شود.

كتاب به لحاظ تئوریك می‌توانست از این كه هست پخته‌تر باشد؛ ضمن این كه نویسنده در جایی ذكر نكرده روش شناسی‌اش در برخورد با این متون كلاسیك چه بوده است؟ نویسنده تنها جایی در مورد رویكرد خود در نگارش این كتاب، گفته: "در یكی دو اشاره گذرا كه از سوی چند تن از محققان به این گونه متن‌ها شده آنها را به اشتباه یك «ژانر» قلمداد كرده‌اند؛ در حالی كه این متون را نه یك ژانر ادبی بلكه باید یك وجه ادبی یا به بیان دقیق تر، یك شكل ساده بیان ادبی در نظر گرفت."

او اما صحبت خود را نشكافته كه منظورش از ژانر نبودن عجایب نامه‌ها و قرار گرفتن آنها در دسته بندی شكل‌های ساده چیست؟ با تمام اینها ما با اولین پژوهش مدون و مدرن درباره عجایب‌نامه‌ها به مثابه متن‌هایی كلاسیك، روبه رو‌ایم.در كنار پاره‌ای ضعف‌ها، شجاعت نویسنده در حركت به سمت نظریه پردازی ایرانی در عرصه ادبیات و زبان فارسی ستودنی است.

پرویز براتی متولد ۱۳۵۵ در آبادان است. او در کنار فعالیت مطبوعاتی اش، ترجمه و تالیف کتاب های "اپیکاک: داستان های کوتاه کورت وونه گات (نشر کتاب نادر، ۱۳۸۱ ) و "داستان نقاسی در ایران" ( نشرافکار، ۱۳۹۰) را در کارنامه خود دارد. این نویسنده همچنین نگارش پژوهشی را درزمینه ادبیات شگرف ایرانی به اتمام رسانده که آماده تحویل به ناشر است .

«كتاب عجایب ایرانی» در ۱۲۴ صفحه با تصویرگری و صفحه آرایی فرزاد ادیبی، گرافیست و تصویرگر ایرانی از سوی نشر افكار منتشر شده است.‏



عنوان انگلیسی:

The Book of Iranian Adja`ib (Marvels)
Analysis of Narration, Form and the Fantastic Structure of Adja`ib Nama`s
By: Parviz Barati