«مسايل و مشکلات تربيت کودکان دو زبانه»

کيقباد يزدانی

حدوداً بیست سال پیش، ماه‌ها پیش از آنکه فرزندم به دنیا بیاید، یکی از بزرگترین نگرانی‌های من تربیت دوزبانه‌ی او بود. اگر بخواهم صادقانه بگویم، این نگرانی بیشتر مربوط به زبان پدری، یعنی فارسی بود تا زبان مادری، یعنی آلمانی. چرا که زبان آلمانی را او در خانه از مادرش می‌آموخت و در بیرون از خانه نیز در مهد کودک و مدرسه و در کوچه و بازار با آن سروکار خواهد داشت، برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی و مشابه آن، سر جای خود. نگران آن بودم که دخترم زبان پدری اش را نیاموزد و یا بد و ناقص بیاموزد. پرسش‌های بسیاری پیش روی من قرار داشت: آيا اساساً تربيت دو زبانه‌ی کودک در چنین شرایطی امکان پذير است؟ و اگر آری، چگونه، و مشکلات کار کجاست؟ و شيوه‌های کار کدامست؟

یادم می‌آید که در آن زمان، پس از ماه‌ها جستجو، من حتی یک ورق پاره به زبان فارسی در باره‌ی تربیت دوزبانه‌ی کودک نیافتم. تنها راهی که برایم مانده بود، استفاده از تجربه‌های عملی دیگران بود. من در آن زمان، در شهری که زندگی می‌کردم، تنها یک خانواده‌ی ایرانی- آلمانی می‌شناختم که تربیت دو زبانه‌ی کودکان خود را در دستور کار خود قرار داده بود. پس به سراغ آنها رفتم، اما متأسفانه راهنمایی چندان روشن و کمک کننده‌ای در باره‌ی تربیت دو زبانه‌ی کودکانشان از آنها دریافت نکردم؛ چرا که آنها این کار را بیشتر حسی و دیمی انجام می‌دادند تا آگاهانه و علمی. بنابراین ناچار شدم باوجود ناتوانی ام در زبان آلمانی - در آن زمان - به متون آلمانی مراجعه کنم، که خوشبختانه بسیار کمک کننده بود.

به هر رو با پیگیری و تلاش مستمر موفق شدم فرزندم را نه تنها دو زبانه تربیت کنم، بلکه با وجود ارتباط کمی که با او داشتم، خواندن و نوشتن را نیز به او بیاموزم. ضرورت و اهمیت این موضوع برای نسل‌های دوم و سوم ایرانیان مهاجر، به ویژه نبود یا کمبود چنین اثری به زبان فارسی، مرا برانگیخت که در تحصیلات دانشگاهی ام، مطالعات تخصصی تری در این زمینه انجام دهم. و اینک حاصل سالها تجربه‌ی شخصی، تحصیلات دانشگاهی و تحقیقات علمی در زمینه‌ی تربیت کودکان دوزبانه در کتابی تحت عنوان "مسايل و مشکلات تربيت کودکان دو زبانه" در اختیار دوستداران زبان و فرهنگ ایرانی، به ویژه پد ران و مادران و مربیان مسئول و آگاه قرار می‌گیرد. با اين اميد که اين راه دشوار برای رهروان آن اندکی آسانتر وهموارتر گردد.

کتاب «مسايل و مشکلات تربيت کودکان دو زبانه» که در ژوئن ۲۰۱۰ در ۱۳۰ صفحه از سوی انتشارات فروغ در آلمان منتشر شده، همانگونه که از نامش پيداست به مسايل و مشکلات تربيت کودکان دو زبانه‌ی ايرانی، به ويژه کودکان نسل دوم و سوم مهاجرت می‌پردازد.

مخاطبان اين کتاب در وهله‌ی نخست خانواده‌های مهاجر ايرانی يک زبانه و دوزبانه يا دومليتی هستند که با وجود همه‌ی مشکلات و موانع، تربيت دوزبانه‌ی کودکان خود را در دستور کار خود قرار داده اند، در وهله‌ی دوم آموزشگرانی که با اين گونه کودکان سر و کار دارند و در وهله‌ی سوم دانشجويان رشته‌ی زبانشناسی.

نگارنده در اين کتاب می‌کوشد، ضمن طرح مسايل نظری پيرامون مقوله‌ی دوزبانی و تربيت دوزبانه‌ی کودک تا پيش از مرحله‌ی سواد آموزی، به مسايل و مشکلات آن نيز بپردازد و راهکارها و رهنمودهای عملی در اين زمينه را ارائه دهد.

برای راحتی کار به عنوان زبان‌های کشور ميزبان يا زبان محيط، دو زبان انگليسی و آلمانی انتخاب شده‌اند و مثال‌ها و نمونه‌ها به اين دو زبان آمده‌اند. نويسنده در پيشگفتار اين کتاب، ضرورت و اهميت تربيت دوزبانه‌ی کودک را روشن کرده است. بخش‌های ديگر اين کتاب به قرار زير است:

۱- کودک چگونه زبان می‌آموزد؟
۲- کودک چگونه دوزبانه می‌شود؟
۳- تربيت دو زبانه‌ی کودک: شرايط، عوامل، راه‌ها و روش‌ها
۴- مسايل و مشکلات تربيت دوزبانی
۵- رهنمودهای عملی و تمرين‌های زباني برای تربيت کودکان دوزبانه

در پيوست اين کتاب، بازی‌ها و تمرين‌های زبانی جامع و متنوعی برای مراحل مختلف رشد زبانی کودک آمده است که پدران و مادران و مربيان آموزشی را از مراجعه به منابع لازم در اين زمينه تا حدودی بی نياز می‌کند.

علاوه بر اين، فهرست نمونه و نسبتاً جامعی از کتابها ونوارها و سی دی‌های صوتی و تصويری با طبقه بندی علمی-آموزشی و روش کار با آنها آمده که کار مربيان آموزشی را بسيار آسان کرده است. فهرستی از آدرس سايت‌های اينترنتی در زمينه‌ی آموزش زبان فارسی و نيز تربيت دوزبانه‌ی کودک، اين کتاب را به روز کرده است.

آنچه اين کتاب را با ديگر کتاب‌های مشابه آن متمايز می‌کند، زبان ساده و در عين حال علمی آن است که مخاطبان وسيعی - از پدران و مادران تا مربيان آموزشی و متخصصان اين زمينه - را در بر می‌گيرد. نويسنده کوشيده، خود را به موضوعاتی که به آنها پرداخته، متمرکز کند و از درازنويسی و حاشيه روی بپرهيزد.

مطالعه‌ی اين کتاب علمی-کاربردی به همه‌ی دوستداران زبان و فرهنگ ايرانی که به اهميت و ضرورت تربيت دوزبانه‌ی کودک، به ويژه در مهاجرت پی برده‌اند، توصيه می‌شود.

کيقباد يزدانی
نوامبر ۲۰۱۱