چرا ما ایرانیان کتاب نمی‌خوانیم؟

شرق / یکشنبه ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۵
اینکه سرانه مطالعه کتاب در ایران پایین است و درست‌تر گفته باشیم «خیلی پایین» است، حرف و حدیث تازه‌ای نیست. نیازی هم به بررسی و مطالعه میدانی نیست که سرانه مطالعه کتاب در جامعه ما در مقایسه با جوامع مشابه همچون ترکیه، مصر یا حتی پاکستان چقدر پایین‌تر است؛ چه رسد به جوامع توسعه‌یافته همچون ژاپن، نروژ، انگلستان یا آمریکا. همچنین نیازی نیست آماری بگیریم که سرانه تیراژ چاپ کتاب در جامعه ما چقدر و باز در جوامع مشابه ما چقدر است. اگر نگاهی به کتاب‌فروشی‌هایمان، چه در تهران و چه در مراکز استان‌های مهم‌مان همچون رشت، تبریز، شیراز، کرمان یا مشهد بیندازیم، خلوتی، کسادی و فروش کم کتاب از در و دیوار آنها هویداست.

یا حتی می‌توانیم یک بررسی ساده انجام دهیم و ببینیم در یک دهه گذشته در تهران، کرمان یا رشت چند باب مغازه کتاب‌فروشی جدید باز شده و در مقابل، چه تعدادی از کتاب‌فروشی‌های قبلی و قدیمی‌تر بسته شده‌اند. یا می‌توان آمار گرفت در مراکز این یا آن شهر بزرگ در یک دهه گذشته چه تعداد کتاب‌فروشی باز شده و در مقابل چه تعداد پیتزافروشی، بانک، بوتیک یا بنگاه معاملات املاک باز شده است؟ واقعیت آن است که پایین‌رفتن سرانه مطالعه، تیراژ و خرید کتاب روشن‌تر از آن است که نیازی به آمار و ارقام باشد.  سؤال این است که چرا این‌گونه شده است؟ چرا نه نسل جدید و نه نسل قدیم، دیگر کتاب مطالعه  نمی‌کنند؟

یک‌سری پاسخ‌ها داده شده؛ ازجمله گفته می‌شود قیمت کتاب بالاست و بسیاری از مردم به‌ويژه اقشار و لایه‌های جوان‌تر و کم‌درآمدتر جامعه قدرت خرید کتاب ندارند. پاسخ دیگر آن است که سانسور و ممیزی کتاب، یکی از موانع مطالعه کتاب شده. پاسخ سوم سروقت فضای مجازی می‌رود. گفته می‌شود فضای مجازی به دو صورت از مطالعه کتاب در ایران جلوگیری می‌کند. نخست آنکه تلگرام، وایبر، واتس‌اپ و... باعث شده‌اند بالاخص اقشار و لایه‌های جوان‌تر جامعه زمان زیادی را به سرگرم‌بودن با گوشی‌های همراهشان اختصاص دهند، زمانی که دست‌کم بخشی از آن می‌توانست به مطالعه کتاب اختصاص یابد.

شکل دومی که فضای مجازی بر مطالعه کتاب در ایران اثر منفی گذاشته، دستیابی سریع و آسان به دانش، اطلاعات و منابعی است که دانشجویان و محققان برای تحقیقاتشان نیاز دارند. به‌جای رفتن به کتابخانه یا تهیه کتاب، می‌توانیم از طریق کامپیوتر شخصی‌مان به آخرین آمار، اطلاعات و دانش در حوزه موردنظرمان دست پیدا کنیم.

اما هیچ‌کدام این دلایل به نظر نمی‌رسد اقناع‌کننده باشند. بگذارید از آخرین مورد شروع کنیم: فضای مجازی. اگر فضای مجازی عامل اصلی پایین‌رفتن سرانه مطالعه کتاب در ایران می‌شد، در آن صورت در کشورهای توسعه‌یافته که هم امکان دسترسی به اینترنت بیشتر است و هم سرعت آن به‌مراتب بالاتر از ایران است، بعلاوه پدیده‌ای هم به نام «فیلترینگ» وجود ندارد، مطالعه کتاب باید بیشتر از ایران کاهش می‌یافت؛ اما می‌دانیم که این‌گونه نشده است. آمار مطالعه کتاب در کشورهای پیشرفته با وجود گسترش فضای مجازی، تغییر محسوسی نکرده است. حتی می‌توان استدلال کرد که فضای مجازی با گسترش اطلاعات بیشتر درمورد موجبات و آثار منتشرشده باعث بالارفتن تیراژ کتاب هم شده است.

بالابودن هزینه کتاب هم به نظر نمی‌رسد دلیل چندان قانع‌کننده‌ای باشد. قیمت یک پیتزا به اندازه قیمت یک کتاب است و اگر قیمت یک کتاب را حول و حوش  ۱۵، ۲۰ هزار تومان در نظر بگیریم، در آن صورت این پرسش باقی می‌ماند که چرا خیلی از جوانان حاضرند به‌راحتی و با کمال میل ۱۵، ۲۰ هزار تومان برای یک پیتزا بدهند اما همان جوان‌ها حاضر نیستند، با همان قیمت یک کتاب بخرند؟ درواقع رشد و گسترش قارچ‌گونه رستوران‌های فست‌فود در بسیاری از شهرهایمان مبین آن است که برای محصولات آنها مشتری کم نیست. درحالی‌که یک‌صدم این‌گونه رستوران‌ها، شاهد بازشدن کتاب‌فروشی نیستیم.

مشکل در جای دیگری است. مشکل در اینجاست که چرا جوانان ایرانی حاضر هستند ۱۵، ۲۰ هزار تومان برای یک پیتزا بپردازند اما حاضر نیستند همان مقدار، اندکی کمتر یا بیشتر را برای خرید یک کتاب بپردازند؟  سانسور و ممیزی کتاب البته تا حدودی می‌تواند باعث کاهش مطالعه شده باشد اما کتاب‌های زیادی هستند که مجوز انتشار دریافت کرده‌اند و ممیزی هم چندان حساسیتی روی موضوعات آنها ندارد. درخصوص این دست آثار هم که بدون سانسور و ممیزی منتشر شده‌اند، همان داستان استقبال‌نکردن از خرید کتاب وجود دارد. واقعیت آن است نه گران‌بودن کتاب، نه امکان دسترسی به فضای مجازی و نه سانسور و ممیزی کتاب، دلایل پایین‌بودن سرانه مطالعه در ایران نیستند. خیلی کلی اگر گفته باشیم، به نظر می‌رسد اساسا دو دلیل اصلی برای رفتن به سراغ کتاب وجود دارد.

نخست برای اقناع نیازهای روحی و فرهنگی‌مان. مطالعه یک رمان، یک کتاب شعر یا یک نمایش‌نامه و این دست آثار، باعث انبساط خاطرمان می‌شود و از مطالعه آنها لذت می‌بریم. انگیزه دوم برای مطالعه کتاب به منظور بالابردن آگاهی و دانش صورت می‌گیرد. مطالعه کتب علوم انسانی به این دلیل انجام می‌شوند. البته انگیزه‌های دیگری نیز می‌توان سراغ گرفت اما نوعا ما یک کتاب را یا به‌واسطه انبساط خاطر و لذت‌بردن از آن مطالعه می‌کنیم یا به منظور افزایش آگاهی و دانش‌مان.

انگیزه اول چندان نیازی به توضیح ندارد. بسیاری از ما حداقل یک‌ بار در عمرمان لذت خواندن یک داستان را تجربه کرده‌ایم؛ با اینکه می‌دانیم داستان ساخته و پرداخته ذهن نویسنده است اما از خواندنش لذت می‌بریم. اما انگیزه دوم قدری پیچیده‌تر است؛ خواندن کتاب به‌منظور آگاهی و دانش.

در این خصوص باید گفت در ایران به‌واسطه نگاه برخی مسئولان و دولتمردان‌مان چندان احساس کمبود دانش و آگاهی وجود ندارد یا دقیق‌تر گفته باشیم در ایران نگاه دولتمردان و مسئولان‌مان به انسان و جامعه‌اش‌، به گذشته‌اش، امروزش یا آینده‌اش، به تحولات منطقه یا دنیا، به اخلاق و سایر جنبه‌های زندگی، جایی برای ابهام و شک و تردید و درنتیجه نیاز به آگاهی باقی نمی‌گذارد. برخی مسئولان ما همه پاسخ‌ها و برای همه ابهامات جواب دارند.  بنابراین نیازی به بررسی، تحقیق و مطالعه در هیچ زمینه‌ای باقی نمی‌ماند که در قالب کتاب و نوشته منتشر شود و مردم هم آن آثار را تهیه و مطالعه کنند. حتی مسئولان ما در زمینه هنر، سینما، تئاتر، ادبیات، شعر و این‌دست هنرها هم می‌دانند که چه چیزی مناسب است و باید منتشر یا ساخته شود و مردم آنها را ببینند، بشنوند یا بخوانند، چه رسد به مسائل سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، تاریخی، بین‌المللی و... .

به زبان ساده‌تر، در ایران اساسا چندان نیازی به مطالعه نیست تا انسان دانش و آگاهی‌هایش را بالا ببرد. مسئولان تقبل زحمت کرده و همه پرسش‌ها را پاسخ‌گو هستند و کمتر حوزه‌ای وجود دارد که مسئولان ما یا صاحبنظران دولتی‌مان اذعان کرده باشند که درخصوص آنها آگاهی ندارند؛ بنابراین در جامعه‌ای که مسئولان و اندیشمندانش پاسخ همه پرسش‌ها را می‌دانند و اساسا ابهام و تردیدی در هیچ حوزه‌ای وجود ندارد، دیگر چه نیازی می‌ماند که مردم آن جامعه بخواهند مطالعه کنند؟

نظر خوانندگان:

■ به آقای بی‌نیاز - ضمن احترام.
دین و مذهب شاخه‌ای از فرهنگ هستند. یعنی چتر بزرگ و یا كاسه اصلی فرهنگ است.  و دین جزئی از آن فرهنگ. شیعه چیست؟ خوب خیلی ساده اسلام ایرانی شده است. اپیدمی ضد دین هم كه پس از انقلاب صنعتی در غرب جهت مقابله با قدرت كلیسا ( ونه مقابله با دین) شروع و از پنجاه شصت سال پیش در غرب رنگ باخته و در ایران به همان دلائل درحال حاضر نشو نما می‌نماید، جنابعالی را با همه دانش و بینش به اشتباه انداخته. “خود بزرگ بینی” ما ایرانیان چه ربطی به دین دارد؟ لغت “من نمی‌دانم” جزء دی ان آ فرهنگ ما ایرانیان نیست - چه با دین چه بی‌دین و چه شوونیست و چه كمونیست. مثال ساده - ایا یك مسلمان (ایرانی و چینی و روسی و هندی و امریكائی و سعودی) از نظر دهنی و رفتاری بیشتر بهم نزدیك هستند و یا یك ایرانی (مسلمان و كمونیست و ملی‌گرا و بهائی و یهودی و مسیحی)؟ مشكل ما از فرهنگ ما است نه از دین ما - روضه‌خوانی ما از كربلا را جزئی از روضه‌خوانی ما از حمله أعراب و مغول و دائی جان ناپلئون و نفوذ دشمن نمی‌دانید؟

■ یکی از ر اه‌های کتابخوانی تبلیغ است و دیگری آزادی است . در ایران نه برای خواندن کتاب تبلیغ می‌شود و نه آزادی استفاده از کتاب به هرگونه که دوست داری وجودداشته و دارد. شما همه جلدهای خاطرات علم را بخوانید می‌بینید حتی یک روز نیست که ایشان شاه را نبیند ولی حتی یک بار هم شاه با او درباره‌ی کتابی که تازه خوانده و یا می‌خواهد بخواند سخنی نمی‌گوید در عوض خودش را همه چیزدان و موثر در سیاست جهان می‌داند و ادعا دارد که کیسینجر هم از او مشاوره می‌خواهد. شاه چنان از کتاب بیگانه بود که دکتر غنی تعریف کرده که روزی شاه از من پرسید که با دوستانت عصر های چهار شنبه چه می‌کنید گفتم عده‌ای ادیب و شاعر و نویسنده دور هم جمع می‌شویم و درباره‌ی مطالب مهم ادبی و هنری روز حرف می زنیم شاه گفت دوست دارم مرا هم به محفل خود ببرید. خلاصه پس از یکی دو بار از بس شاه از همه چیز بی‌خبر بوده خجالت می‌کشد و دیگر در آن جمع ظاهر نمی‌شود حتی غنی نوشته که شاه نمی‌دانست سعدی و حافظ کیستند. خب شما خودتان حدیث مفصل بخوانید.
اما فرض می‌کنیم این ها می‌خواهند به راستی مردم کتاب خوان بشوند مگر خودشان کتاب می‌خوانند که مردم را به کتاب خوانی ترغیب کنند؟ به معلمی می ماند که خودش هیچ کتابی نخوانده و می‌ترسد اگر دانش آموزان یا دانشجویانش را به خواندن کتاب ترغیب کند از آن ها عقب بیفتد وانگهی فرض کنیم مردم خواستند کتاب بخوانند و کتاب شیعه‌گری کسروی به دست‌شان افتاد خب خودتان حدس بزنید چه مقدار از دروغ هایی که این ها قرن هاست در ذهن مردم بی خبر از همه جا فرو کرده‌اند در این کتاب افشا شده است.خلاصه بهتر است دور این مساله‌ی پایان نا پذیر را خط بکشیم و اگر هم نویسنده هستیم به همان گرسنگی و بیچارگی خود خو بگیریم و تاوان این را بدهیم که چرا در کشور اسلامی هوس نویسنده شدن یا شاعری به سرمان زده است و البته این تاوان کمی نیست. در کشوری که هنر خوار گشته و مداحی و دروغ سازی و خرافه پراکنی ارجمند شده چه جای کتاب و فضیلت و هنر و دانش است.
کاکو